Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
ë
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
w̓
y

a


aktingtemporary substitutesasang puistu ang nabakanti ay anda asan yang may pëg̓ës, purisu kaministiran ang may kapakli na para ya ray magpadayun yang ubra,isang puwesto na bakante kasi wala diyan ang humahawak, kaya kailangan na may kapalit siya para yun naman magpatuloy ng trabaho.Bëlag̓an yay pirmaminti yang may ubra, pag̓akting ilëm tung putul na.The one who has the job is not permanent, he/she is only a temporary substitute for her sibling.May maistra sing baklu ang nakaw̓ut, akting yang sambilug ang nanliit.There is a teacher (female) who just arrived, she is the temporary substitute for the one who took a leave.synsalisailuantkëën2pirmaminti
akuparto support someone with food sustentuhan ng pagkain.Akuparan mu yang mga ana mu ta pamangan nira, kinampus da.Support your (sg) children with food, they have run-out-of-it.Yuu ray mag̓akupar yang kuntrubusyun tang tanan.I will be the one to pay for all of our (incl) contributions.Bëlag itay mag̓akupar tung mga ana ta ang may mga kasawa ra nira, kung indi itay akuparan da rin nira.It's not us (incl) who should-support our (incl) children who already have spouses, instead it's us (incl) whom they should support. (This is advice given to children by their parents to encourage them to not be dependant upon them.)synabunu2indunarutsilyu*
adalëm11adjdeepsilong; lilimMaayay tung adalëm yang ayu.It’s breezy underneath the tree.Yang mula pagsilig tung adalëm yang balay.The child is sweeping underneath the house.synsirung2v.to be deeply affectedAg̓adalëm yang isipu kung magngëlaw ta bitalang sayud tung pamatiu.My mind is-deeply-affected if I happen-to-hear a word which is unacceptable in my hearing.Ag̓adalëm yang nëëm na kung indi mu masapët.He feels-deeply (about it) if you (sg) do not pay-attention to him.Ag̓adalëmaw kung sampiënaw yang lakun ang dakulu. [RAPA]If I am hit by a big wave, I feel-deeply (about it).
adalëm2adj, vMy mind goes-deep if I hear a word which is negative in my hearing.Ag̓adalëm yang isipu kung magngëlaw ta bitalang sayud tung pamatiyu.Nagdidili-dili ang isip ko tuwing makarining ako ng salitang masama sa pandinig ko. Ag̓adalëm yang nëëm na kung indi mu masapët.His inner-self can-submerge if you (sg) do not pay-attention (to him). [IDIOM] where do I put it?Ag̓adalëmaw kung sampianaw yang lakun ang dakulu. [RAPA: Unu pay gustu nang iyaning?Pumapailalim ako kapag umibabaw sa akin ang alon na malaki.syntalmëddalëm
agimat*kind of supernatural ability which makes a sasang tau ang may anting-anting na ra ang liit tung mga dimuniu tung talun ang sari-saring pinanliitan yay tinuuwan ta pitung birnis, ya ray nagpaktël purisu kung kaisan indi ra lupkan ta pusil ubin indi ra maita kung mag tag̓adlëm, ya ray mag̓aningën nira ang mupiang lalii ra,isang tao na may agimat na galing sa mga demonyo sa gubat at ibat-iba pinagkunan at dinasalan ng pitong Biyernes. Iyan ang nagpalakas kaya kung minsan hindi na tablan ng baril o kaya hindi na makita kung mag-orasyon. Yan ang sinasabi nila na magaling na lalaki talaga. Indi madëëp yang mga pulis yang tau ang atia may agimat na tung tëpad da ilëm nira indi pa maita.That (near hearer) person cannot be captured by the police, he hasMay panguntra na ka yang agimat.syntag̓adlëmunspec. var. oftag̓aglëmurasiyunamigus
agpangn.spacer
agrëng*makeagrëng ta makina,dagundong ng makina.Minagrëng pa yang batu tung tëparu ang tuminaklib. The rock made-a-noise at my side as it passed-by.Mag̓apagrëng na ra pala yang ëwëg na yang mulang atiya ang inëwëg tung tanëkThe top of that (near hearer) child which was spun on the ground can surprisingly make a noise.Pamagrëng yang mga pitiwan ang sakpën yang taw̓uk ang pamagliit yung balay nira.The pitiwan-bees are making-a-sound when they are hit by the smoke as they leave their house.syndag̓ëngdëngtagrëng
Aguston.the month of Augustika-walong buwan ng taon
ag̓alënn.boss, mastersasang pangguuy tung taung pag̓istaran yang mga mamulang pamagpaturuw̓ulun, sasang taung abwat ta pagkabëtang ang yay pagpakirëpënan nira,isang tawag sa taong tinutuluyan ng mga batang namamasukang katulong. Isang taong mataas ang kalagayan na siyang pinangangamuhan nila.Durug kaigpit yang ag̓alën ta.Our (incl) boss is very strict.Yang bawalyan yay ag̓alën yang tau tung tinaluk.As-for the shaman, he/she is the master of (his/her) person in the hidden place (familiar spirit).synpangulikanpangistaran
ag̓amësv.sound made by physical exertion ya ray laksu yang paglilinawaën ta kung malbat yang mag̓asakan ta,Ganyan ang takbo ng paghinga natin kapag mabigat ang binuhat natin.Inamës ilëm yang linawa yang mulang atiya ang pagbalatian.The breath of that (near hearer) sick child is just ?? (near death)Ag̓amës pa yang aruman ta ang pag̓alsa yang bëyëd ang san saku.Our (incl) companion is still grunting as he lifts one sack of rice (milled-rice)synansëd-ansëdpësngainga-inga2antmalakan
ag̓asann.channelya ray mag̓usuyun yang mga mutur ang magpapaklëd tung bakayan kung midyu pëla,ito ang sinsundan ng mga bangkang de motor kung papasok na sa aplaya lalo pag kati . Yang paparungan tung Diknay kakaëlëd, panlakunan kag gësyë ilëm yang ag̓asan na.Coming into the shore at Diknay elicits-fear, it's where the waves break and the opening is quite narrow.Matinlu ka yang magpaparungan yang mga mutur; dapat ubraan ta ag̓asan na,It is good for there to be a place where motorized boats can pull in to shore; we (incl) must make a channel for (them).Ag̓asan, ërëlaan ta mga binagëng ang puwiding paklëran ta mga salaayan.It is the space between the brain-corals which can-be-entered by boats.synsabangilig̓an
ag̓unann.k.o. kapari having many thornslamang-lupa
ag̓upitpush-the-shoulders-togetherya ray laksu ta panganang agsënan,ganyan ang takbo ng nanganganak na inaalalayan. . Mag̓aningaw tung kasawaw, ag̓upitën mu yang palda yang mula ay yang mula nani ra ka bëw̓ësyang da.I says to my husband, "Hold down the shoulders of the child because as-for-the-child here he/she is-crowning.
ag̓uyusv.mak a whoosing sound like a strong wind or like the sound of a snake passing through the grasspalët yay pag̓ag̓uyus, ubin iraw pag̓ag̓uyus ka,hangin na humuhuni, kaya ahas humahaginit din.Minag̓uyus pa yang iraw ang napalaksu ang naklag tung yëën.The snake which was-caused-to-flee (and which) startled me made a whooshing-sound yetDurug këtël yang palët ang naa, inag̓uyus na ilëm tung balay kung sumampa.This (near spkr) wind is very strong, it just made-a-whooshing-sound against the house when it hits (it).
alakaktype of ant
alakayadjdiminished-powermaluw̓ay ra bëlag dang maktël,mahina na, hindi na malakas.Alakay ra ilëm yang këtël yang kamian, andamal puiding linaw ra.The strength of the northeast-wind has-diminished, tomorrow it is possible for it to be calm.Puidiita rang magsaay alakay ra ilëm yang këtël na.We (incl) can go now, its strength is-diminished.synlëgpayluw̓ay 1kasaranganbuwin1antbalakidkiranburasga
alalaw1n.small-insect which stays close to the rice-brandayap ang gëg̓ësyëng ang liit tung manu, ubin liit tung këpa yang paray,insektong maliliit na galing sa manok, o kaya galing sa ipa ng palay.Durung alalaw na yang këpa yang paray. The bran of the rice has a lot of small-insects in it.Yang alalaw yay utu yang manu. The small winged insect is the louse of the chicken. syndayapdapaw
alalaw2v.hold onto and shake looseAlalaw̓ën mu yang paray ang ginëyëk ang para mataktak yang mga pasi na.Hold-onto and shake the rice which has been threshed so that its grains will fall-off.
alalayv.to aid a disabled personalalayan; hawakan sa kamay Ti dipuntung Ameeing Alejandro, atiing pagkatimpay na, nagbuwat ta saklay ang para iyalalay na tung pagpanaw na.As-for (my) deceased uncle Alejandro, when he became-disabled, he made crutches in-order-to-use (them) to aid him in his walking.Kung may taung napingkay ra, kaministiran may alalay nang suyud u saklay para matinlu yang pagpanaw na ang para indi mabëgsak.If there is a person who has become-lame, it-is-necessary-for-him to have someting to aid him (like) a walking-stick or crutches in-order-for his walking would be good so that he wound not fall-to-the-ground.synkabidbidantaw̓ay
alamamitchymaatël yang kulumakati ang ulo.Durug atël yang kuluu, masyadu kang lag̓ing mag̓alamam.Masydadong makati ang ulo ko, masyado talaga, ang kati-kati.Kalamam yang kuluu siguru duru rang utu.Makati ang ulo ko baka marami nang kuto.Yang mulang atiya durung pagkama na tung kulu na, ay durung utu na ang pag̓atel.As-for that child there-is a lot of his scratching his head, because he has a lot of lice making-it-itchy.Tung pag̓intindi yang mga mamaepet, yang panliitan yang utu ya ra yang lansi yang iyan. Kung mag̓atël yang mga kulu nira, ikama nira yang mga tulduk nira tung kulu nira. May isturiya yang mga mamaëpët sigun tung lansi yang iyan ang nag̓ikama nira tung kulu nira, Anday dumang mainabu, pagdakël da unu yang mga utu. Purisu dapat yang mula indi mu paintraën tung pag̓imbis ta iyan. synkalamkam
alamrin.wiresasang nag̓ipaliw̓ut tung kural katulad tung alamring tënëkan para indi matakwalan ta mamula,isang pinapalibot sa bakod gaya ng alambreng may tinik para hindi maakyatan ng mga bata.Natuug da yang kakayu tung alamri.Natusok na ang paa ko ng alambre.Pinaliw̓utan ta alamring tënëkan yang kural tung plasa.Pinaiikutan ng alambreng may tinik ang bakod ng plasa.synrulyu
alapann.place in a cave where edible birds'nests can be harvestedkung kaisan yang dumang balinsasayaw maliwag yang panawan ang mag̓angay tung libra yag bëtangay ta palapala nang kawayan duun tung adalëm mismu ay panlatayan ang mangutuk yang balay na,Magka-minsan ang ibang balinsasayaw mahirap nang lakaran para puntahan ang pugad, kaya lalagyan ng tapakan na kawayan duon sa ilalim mismo para tulayan ng mamitas ng bahay niya.Yang alapan yang dumang luray malpës ka ilëm.Ang pagpitasan sa ibang kuweba madali din lang.Alëngëtaw ra tung alapan na, nadaplusaw rin.When I was already close to where-the-nests-are-harvested, I almost slipped.synlibra
alawid1adjfarmalayo
alawid2farbëlag alëngët yang Borac, ubin distansiyadung lugar,hindi malapit ang Borac, o kaya malayong lugar.Siguru duunaw ra ilëm mamaaw tung na manung ay alawid ka yang Cabugao ang sablayën.Probably I will just eat-breakfast there (far) with (my) older-brother-and-his-companions because Cabugao is-far-awayKalawid yang balay mi kabukid.Ang layo ng bahay nyo mabundok.synpinaw
alaw̓abn vLow fever is a sign which we (incl) can-feel in our (incl) bodies that it's not good.yay sasang sinyalis ang may nag̓asinti ta tung tinanguni tang bëlag matinlu,ang isang palatandaan na may nararamdaman tayo sa katawan natin na hindi maganda.Pangalaw̓ab yang tinanguni yang mulang naa, muya may malaria na.The body of this (near speaker) child is-becoming-warm, it might be that he has malaria.Igmën mu ra kanay yang kapi mu, malaw̓ab pa, muya manlamig da.Please drink your coffee now, it's still somewhat warm, later-on it will already be cold.syntaliw̓anëgkinit