Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

a


arëëyoh my!midyu tung nanganugun ay indi na nadëmdëman,para bang nanghinayang kasi hindi niya naalala.Arëëy, nalipatanu ra yang mamakanu tung kinarunganu.Oh my! I forgot my betel-nut-container where I was-sitting.Arëëy! durug siit pala ang mambëk yang ian ang naa.Ouch! Surprisingly it is very painful (when) this (near spkr) fish stabs (you).synaruuykanugunadëëy
arëngn.black spots on the skinmga puntuk ang lag̓ëm tung tinanguni ta, yay mag̓aning nirang arëng,mga marka na maitim sa katawan natin, yan ang sinasabi nilang balat.Kadakul yang arëngu tung tiyanu.How large is the black spot on my abdomen.Arëngan yang langaw ang atia indi dëëtan.[Balat is only on any part of the human body but not on firewood and other things. Sorry, I cannot translate this in Tagalog] synkarëmpikaspika
ariya*v.to furl a sailtiklupin ang layagDuduy, ariyaën mu ra yang layag ta, muya mabakbak da..... Furl our (incl) sail, it might-get-shredded (in the wind)Masabar da ilëm tung panunsung yang layag ang atiya, ariyaën da ilëm.That (near hearer) sail is just in-the-way when going into the wind, just roll -it-up.antbitad
armasfirearmarmas, sandata
armuladjdull, defectivemaluway ra yang mata ta, maëpëtita ra,mahina na ang mata natin, matanda na tayo.Armul yang mata mu, indiaw naita mu.Your (sg) eyes are defective, you (sg) were not able-to-see me.Armul da yang gëëd ang naa, indi ra nag̓asakën.This (near spkr) bolo-knife is dull, it hs not been-honed.synpulug̓upurulmaluw̓ayantmabtik
aruku' to sit with knees up close to chest and hunched over (due to cold). Taung nagbayuku rang yag kakarung ang sinikungkung na ra yang mga tuud na.taong nakaupo na ang dalawang tuhod niya halos nakadikit sa dibdib dahil sa lamig.Nangaruku ra yang taung atia pati mga tuud na ginapus na ra, midiyu tung pagsinti ta lamig.That (near hearer) person sat-hunched-over, and he Karuku rang yag kakantud yang aruman ta, linamig̓an da ang indi pa ilëm nabuay tung wai.Nakatalungko na sa pag-upo ang kasama natin, gininaw na kahit hindi pa lang nagtatagal sa tubig.synsag̓ëkë
aruuyinterjectionAn exclamation expressing physical or mental pain e.g., sickness, malaria, being-stung by a stone-fish or being-bitten by poisonous animal, forgetting a friend's orderyay nag̓asintian ta kung midyu may laru ta, ubin may malaria ta, yaka tung nag̓akbëk ta kaw̓atwën, u mag̓akëg̓ët ta madaralit ang ayëp,Ito nararamdaman natin kapag meron tayong sakit, o minamalaria tayo, ganito din kapag natinik ng isdang bato o nakagat tayo ng makamandag na hayop. Aruuy, tinigbakaw ang sinakëp yang batu tung kuluu.Whew I suffered-trauma when my head was hit by a rock.Pag̓aruuy yang mula ang magsisiitan yang tiyan na.The child who-is-suffering-pain in his stomach is expressing (it) by-saying "aruuy".Aruuy, matay ra. May Dios unu, piru pinaw̓ayaana ra ilëm yang anaw!Uu, dead already. They-say (that) there-is a God, but he just neglected my child!This is what Baing Rosa said after Ading of Marcilla had died. Typical view of God.
asangn.gillsang klasing parti tung ian ang yay maktël ang magpakdul ta palët tung paglilinaw̓aën na,isang bahagi ng isda na malakas magbigay ng hangin sa paghinga niya.Atiyang asang yang iyan, kung pagtula mu, kuwatën mi nag̓akipitan ta bukni.As-for that (near hearer) gill of the fish, when you (sg) are-making-soup with it, remove (it), [Asangan mu ra kanay baklu mu ra tulaay.Alisin mo na muna ang hasang bago mo sabawan.
aspakadj, vto-yell-at-someone-angrilyMay maëpët ang pagsagyap yang gamit nang gëëd. Numaan indi na ra naita, Kapurisug yang mga ana na ya ray ag̓aspakan na ang tinu ray naggmit tung nira.There-is an older-person who is looling for his bolo. Then he was unable to-find-it. So, it's his children whom he angrily-yells-at about who among them used it.Ti manung nira pagsambëng tung mga ari nang pagsuwayan, purisu duru rang aspak na tung nira ang indi ra magsuwayan.As-for their oldest-brother, he is-shutting-up his younger-siblings who were arguing-with-each-other, and-so there-was much angry-yelling he made against-them that they were not to-argue-with-each-other
atang1v.to ambush someone[may nag̓adërëp nira ang nag̓arurutus, yang duma paglaskaw,][may hinuhuli sila na hinahabol, ang iba naharang].Ipaatang mi yang lambat asan tung abwat tung binit yang ligpi. Pagkatapus taw̓uyun yamën yang iyan ang idesël tung abwat.Use the fishnet to seal off (the area) there seaward at the edge of the reef-shelf . Then we (excl) will drive the fish towards Use the fishnet there (near hrr) seaward at the edge of the reef-shelf. Then we (excl) will-drive the fishAtangan ta taa yang mga mamulang namamanak, mandawatiita ta iyan.Let's waylay the children who have been-spearfishing, let's ask (them) for some fish.synsalawsaklawëlëg1bag̓as
atang2v.ambushatang: Yang baw̓uy ang talunun, ag̓arutus yang mga kiru ang pagkatapus asan tung kunul na, bangkaway mi.As-for the wild-pig, it can-be-chased by dogs and then there (near hearer) at the pig-trail you (pl) have-to-spear it.synëlëg1
atiya*dema word which makes-known that what was-searched-for is already found.sasang bitala ang pagpaskë ra ang naita ra yang pag̓asagyap na,isang salita na nagpapaalam nga na nakita na ang hinahanap niya.Atiya ka ilëm yang pag̓asagyap.Just there is what was-being-searched-for.Atiya ra yang mula.There (near hearer) is the child.synay raanda2nakaaantnaatakaauwaynakaaatii
atyugSAKBmidiyu tung nabakluw̓an baklung naita ta gamit ang baklu purisu alus indi mablag tung pagtëlëng na,Atyug ang pisan yang taung atia, indi ra mablag tung ni kasawa na.Atyug da tung pag̓atëlëng tung sini yang taung atia.Atyug da yang taung atiya, indi ra mapandilëm ay nag̓alingat da ilëm tung kasawa na.synangëlsuyuktug̓uy*buglung*tarantaantlasay
atyug*to have a fancy for s.t.tau ang naatyug̓an tung baklung gamit na,Yang aruman ta atyug ang pisan maskin ya ngaëlëk anday kuat yang antiyus na.Atyug ang pisan yang mulang naa, maskin anda ray mapakdul ta, sigi pa ka ëngëd ang dawat.Tëlengan mu natyug̓an da yang maëpët ta. Baklung nangalang ta makina, purisu pirming paandar-andar na. Take-a-look-at him, Our (incl) old-man, he has-taken-a fancy (in something). He just bought an engine, so he is always starting-it-up.synangëlsuyukbuglung*
aw̠ungv.gift to win favorpagluak ta matinlung kanëëman ang pagpakdul ta mga sari-saring bag̓ay tung arabubwat ta katëndanan, para kung may prublima na alistu ra ilëm ang magpatawang,nagtatanim ng magandang kalooban sa pagbibigay ng mga iba-ibang bagay sa matataas ng nanunungkulan para kung meron problema siya, mabilis na lang na matulungan.Pangaw̓ung yang tau ang atiya tung mga SB para kung may prublima na malpës da ilëm unu ang matawangan.That (previously-mentioned) person is-seeking-favor with the (people) who are Saguniang Bayan so that when he has a problem, it will reportedly be-easy (for him) to-be-helped (by the people he won favor from).Aw̓ungan mu ta manu ti SB Quizon para yay magtalunga yang kasu mu.Win favor with SB Quizon so that he will-represent you in your (legal-case).synpëël
aw̓angv.request helpyay sasang palaksu tung mga malëlbat ang ubra ay indi sarangan ta sam bilug ilëm, purisu kaministiran yag pagsakada ta tau para magpatawang,yan isang patakbo sa mga mabibigat na trabaho kasi hindi kaya ng isa lang, kaya kailangan ng marami na tao para magpatulong. Atiyang mga lalii yay aw̓angën mu ang mamanliri tung kuma andamal.Those (previously mentioned) men they are the ones you (sg) should invite to help to cut-down-the-trees in the swidden tomorrow.Mangaw̓anga ilëm kung magpabaraa ra yang barutu mu.Just request-help if you are going to cause your dugout to be-dragged ashore.
aw̓unggive a gift to win favorsang kalasing papanaw para tung matinlung pagpakig tangay ta tung may mga katëndanan, ubin sasang palaksu para makaling mabinsir na yang katuyuwan na tung aruman na,Aw̓ungan mu ta mga manu ang pakdulan para magamën da yang isip na tung nuyu.Win his-favor by giving him chickens so that his mind will be inclined to you (sg).Pangaw̓ung yang taung atiya kumus anday anyang paray tung kuma.That (near hearer) is-seeking-the-favor-of-others (who have swiddens, since he has doesn't have his-own rice (coming from) a swidden.
ayumamend a netyay pangguuy tung paglirung tung mga bakbak yang panti,iyan tawag sa pagtahi ng mga butas ng lambat.Ayumaan mu kanay yang bakbak yang panti para lirung da, ay gamitënu rin muya.Please mend the holes in the gill net so that it will be ???? ,for I would like to use it later-on.Pag̓ayuma yang aruman ta yang lambat na.Our (incl) companion is mending his fishing-netsynëët1tiikantbakbaklasik
abag̓atn.1southwest windhanging habagatIgkururan da yang abag̓at.The southwest monsoon wind brings rain.The abagat wind or monsoon usually begins in late May early December. There are some variartions e.g. abag̱at tung kapungul means due west with strong rain; abag̱at tung tumbung means south southwest with slackening of the rain.2rainy seasontag-ulan
abantiv.move forwardsulong sa unahanAbantiën mi ra yang ubra ta.You (pl) get-going on our (incl) work.Pag̓abanti ra yang tig lalii. Yang gustu nira abanti ra yang kumbira.The groom's side is going ahead (with it); Their desire is for the wedding is to proceed.syndayun
abirian,vfor an engine to have problemsang makina may problema Yang mutur ang naa, pirmi ra ilëm ang abiria yang makina na; makakaërëp ang saayan.This (near speaker) motorized-boat, its engine is just always having-problems; it-produces-frustration when it's ridden on.
ablëngv.This is what is-done for the small child, he/she must-be-swung-back-and-forth in the swing so that he/she can-sleep.Yay mag̓ubraën tung mulang gësyë yag iyablëngay tung duyan para maëlëkganito ang ginagawa sa batang maliit, dapat iuguy-ugoy mo ang duyan ng makatulog.Ablëngan mu yang ari mu, pag̓ubraw.Swing-back-and-forth your younger-sibling (because) I am working;Yay mag̓ubraën tung mulang gësyë yag iyablëngay tung duyan para maëlëkThis is what is done for the small child, he/she needs-to-be-swung-back-and-forth in the swing so that he/she can sleep.Luayën mu ilëm ang pag̓ablëng muya apëngan.Just swing (it) back and forth gently, (the child) might feel-fear-of-height.
abuluyn vgift to one in need, esp. the bereavedsigun tung kinaugalian, yang may patay yag abuluyay ta kuarta, ubin mga bag̓ay ang puwiding makinaw̓angan,ayon sa kaugalian, pag may patay, nag-aabuloy ng pera o kaya naman ay kahit anong bagay na kailangan.{How did you translate Tgb ang puiding makinaw̓angan? You have ’bagay na kailangan which does not match the Tgb.Minangayaw tung tau ang atiyang napatayan, mag̓abuluyaw ka ta kuarta.I went to that (near hearer) person (whose relative died), I will give (him) some money.Kaliw̓ag̓an tiya, dapat arabuluyan, para maita ka yang mga aruman ta yang pagpakigsasa ta tung nira.That is a difficult-thing, it must be a situation where help is needed, in order that our (incl) companions (the ones who lost a relative) can-see that we (incl) are joining them in their sorrow.borrowed from Tagalog; the equivalent would be taw̱angsynlimusbuluntadpakdul2abunu2
abyungpull downimuras ang kaw̓utun ta kalima,malapit ng maabot ng kamay.Abyungun mu kanay tiyang burak yang bayaw̓as, indi kaw̓utunu.Please pull-down that (near addressee) guava, I can't reach-it.Ala sigi tumakwalaw, ipaduutu kawa abyungun mu.Okay I will-climb-up (the tree), I will-make (the branch) bend-down and then you pull-it-down.Nabyungu ra yang batung lain.I happened-to-pull-down-on a bad (i.e, loose) rock.Yang kadyës indi takwalën, ya ag̓abyungay.The cow-pea-tree is not climbed (to-pick-the-fruit), (a branch) needs-to-be-pulled-down. synsinggaptamyagdëëppëg̓ës2
akgangv.be-very-thirstymulang putangit,batang iyakin.Yang mulang naa makgangan da ta tangit.As-for this (near spkr) child,...[KudulAnda kay wai makganganita ra tung kanal.There is no water, we (incl) can-feel very thirsty.Nag̓akdanganaw ra, duru ra tiing kanalu.I am-thirsty now, I have already had so much thirst.synëgtasbuntukkanla