buwaysomething borrowed then for a long time it was not quickly returnedsasang bag̓ay ang binlësan ang pagkatapus nabuway ang indi naulik tung makali,isang gamit na hiniram na pagkatapos matagal na hindi binalik na kaagad.Indi mu ipabuway ang pamlës.Do not borrow (something) for a long time.Durug kabuway yang mga aruman ta.Our (incl) companions are taking a very long time.synatrasaduantmakali
Tagbanwa Calamian- English
b
buwin1reduce the quantity of s.tya ray ubraën kung midyu subra ra yang lëbat yang sarakanën ang mga bag̓ay,yan ang ginagawa kapag medyo sobra na ang bigat ng binubuhat na mga bagay.Indi mi buwinan yang parti yang duma may parti mi ra.Do not reduce the quantityBuinan mu ra yang sakan yang ari mu muya bëgtasan.Bawasan mo na ang pasan na bata mong kapatid baka manghina.synbawas1kuwat2antdulang
buyukfully-committedisip ang nabilug da tung baw̓ay,pag-iisip na nahulog na sa babae.Nabuyuk dang pisan yang gëgmaw tung baw̓ay tung bukid.My love for the girl from the mountain is already fully-committed.Yang isip mu indi mu ipabuyuk tung baw̓ay ang atiya, ay yawa sasa ka ilëm ang dayuwan taa.As-for your (sg) mind, do not let-it-be-fully-committed to that (near hearer) girl, because as for you, you are just a syngamën1tëdëk2sëpsëp 1sëgëng
buyutsuspendsang klasing mag̓ubraën katulad tung iyan ang dinaing, ubin tung dumang pamangan ang ëpëd tung kaldiru ya ag̓isakbëtay ang para indi mapangan ta ayëp,isang uri ng trabaho kagaya sa isda na dinaing, o kaya sa ibang pagkain na tira sa kaldero, isinasabit nang hindi makain ng hayup.Tayukun mung ipabuyut asan tung sarakbëtan yang daing para indi mapangan ta uti.String-together the dried-fish causing them to-be-suspended from the sarakbëtan =?? so-that they cannot be-eaten by the cat.Atiyang pinling baklu pa yay gamitën ming pabuyutan ang manuut.That (near hearer) rope which is still new, that is what you (pl) use-to-suspend-yourself in entering (the cave) to-harvest-edible birds' nests.Sang klasing mag̓ubraën katulad tung iyan ang dinaing, ubin tung dumang pamangan ang ëpëd tung kaldiru ya ag̓isakbëtay ang para indi mapangan ta ayëp,synsakbët
bakbak' to tare or rip apart 'punitBakbak da yang sakangan yang taruwalu.The crotch of my trousers is already torn.Binakbak yang kiru yang bakës.The dog tore-apart the monkey.Indiya pamëkmëk, tutal kasalanan na. Ay kung yuu, siguradung bakbakanu tiya.Do not let-yourself-stay-silent, after-all, it was his sin. Because if I were the one (to respond), I would tear into him for-sure.synlasikrasrasrayray
bakiawJust the pitiwan-bees which have-gathered-together on a branch with no home.Mga tau ra ilëm ta pitiwan ang nagpurun tung sanga ang anday balay na.Yang pitiwan ang atiya bakiaw ra, mga tau na ra ilëm ang nagpurun tung sanga ang yag bitay-w̓itay.As-for those (near hearer) pitiwan-bees, they are already not related to a hive, it's just the bees themselves which have gathered-together on a branch in-a-suspended-state.Yang bakiaw ang atia durug dakul, subra san dëpa.
bakitapress down in a sackyay sasang mag̓ubraën yang pamangayëg, yang pandasëk nira tung mga saku nira talagang dëtdët ang mupia para dakëlë ka yang bëtang na,ang isang trabaho nang mga nag-aani, na isiksik nila sa mga sako nila talagang siksik na husto para marami din ang lagay niya.Bakitaën ming pandasëk yang mga saku mi.Press them (the rice stalks) down as you fill your (pl) sacks.Bakitadung pisan yang sakung naa, muya indi ra saranganung saknën.This (near spkr) sack is absolutely chuck full, it may be that I will not be able to carry it on my shoulderYay sasang mag̓ubraën yang pamangayëg, yang pandasëk nira tung mga saku nira talagang dëtdët ang mupia para dakëlë ka yang bëtang na,That is something done by the harvesters, The way they stuff it into the sacks,syndëtdëtdasëksansanyëkyëkkargadugëtëkantlug̓akugkal2
baklët*'to alternate between Mga bag̓ay ang puiding lakët-lakëtën kapariu tung manggang darakulu may gëg̓ësyë puiding baklët-baklëtën para kuridas da ilëm yang prisyu.Mga gamit na puedeng paghaluin tulad sa manggang malalaki at maliliit puedeng salisi-salisi ng halo-halo na lang ang presyo.Ibaklëtu ra ilëm naang sambilug ang dakulu tung gëg̓ësyë, tutal anda ra ka, ya ra ilëm taa.Ihalo ko na lang itong isa sa malaki at maliliit tutal wala na rin, ito na lang lahat.Baklët-baklëtën mu yang pamarti mu tung nira yang punting atia, gëg̓ësyë darakulu para anday magpalain.Sali-salisihin mo ang pagbibigay mo sa kanila ng saging na yan, maliliit malalaki para walang sumama loob.synbalakyang
baklitinjuredYang karung yay bantay tung magkarungan na para indi mabaklit ta aruman nang bawalyan.As-for-the-karung spirit, that is the one who guards his master (lit., the-person- for-whom-he-is-sitting) so that he can not be-injured by his (fellow) shaman.A shaman can only be-hurt by another shaman
baknisto bite off a piece of tough food, like sugar cane, or cornyang mais binaknis ta bakës,ang mais kinagatan ng unggoy.Binaknisaw rin yang kiru.I almost had a chunk of my flesh torn-off by a dog.Baknis da yang bakës yang kalaw̓asa.The monkey bit off a chunk of the squash.synsalangabsakmaltëngkak*bangkakbangal*
baktala kind of death wake Yang baktal, sasang urubraën tung sasang minatay, yang mag̓aning tung mamaëpët, sag̓urun yang kalag yang minatay ang papaanën.Baktalan da muya yang napatay taang sasang kaldaw.A death-wake will-be-done shortly for the-one-who-died here (near spkr) on a certain day. [mng of taang sasang kaldaw? Alimbawa kung tung Lunes napatay, sanu pa baktalay yang minatay?]Durung balëng yang baktal ang nakaa tan lawii, ya rag pagginla yang duma.Last night, there were many drunks at this (near spkr but not presently visible) place last night, some made-noise.Yang baktal, sasang urubraën tung sasang minatay. Yang mag̓aning tung mamaëpët, sag̓urun yang kalag yang minatay ang papaanën.As-for a baktal kind of dearh wake, it is something done for a dead-person. It is what the old-people define as taking-good-care-of the soul of the dead-person by feeding itsynsuw̓uThe baktal death wake takes place on the third night after death. It's purpose is to "feed the soul" of the deceased. There is a piece of bamboo on which are hung tiny packets containing rice, viand, coconut wine, and the components of the betel nut chew.
baktulto slam into something solid with a part of one's bodysasang parti tung tinanguni ta, katulad tung tuud ta, masiit kung mabaktul,isang bahagi ng katawan natin, gaya sa tuhod natin, masakit kapag nauntog.Bukul yang kuluu ang nabaktul tung adili.My head has a bump on it from slamming into the house post.Nabaktul yang tuuru tung batu.Nabunggo ang tuhod ko sa bato.syntingkulandisundulpakilbanggil*banggutangku
bakukutortoise Ayëp tung suba yang pirmaminti na, naa midiyu tung may pagkakala na yang klasi na ya ilëm gëg̓ësyëng ig tung takas tanya anda tung tëëb.hayup sa sapa na permanente na, ito medyo [medyo] na pagong ang uri niya kaya lang maliliit at sa lupa iyan wala sa dagat.Durung bakuku tung suba yang Borac.There-are many tortoises in the river at Borac.Indi ka magbaktaën yang bakuku.Hindi din kinakain ang pagong.synayëp
bakwagto pick up things and carry them away; Ya ray mga pag̓urubraën landaw ra kung may mga bag̓ay ang arakwatën, indi ilëm buay kung durung mga mamula,yan ang mga ginagawa lalo na kapag meron mag gamit na hahakutin, hindi lang magtagal kapag maraming mga bata.{What does maggamit translate in Tgb?}Bakwag̓ën mi kanay ang ëklan taa yang mga ëkëlëkëlu duun tung durungan.Please gather-together my belongings there (far from both spkr and hearer) at the beach and bring (them) here (near speaker).Indi mu bakwag̓ën ang luw̓us tiyang bëtëng, paëkday ta duruwang bilug.Do not gather-up all of those (previously-mentioned) young-green-coconuts, please set-aside two (of them) for me.Ya ray mga pag̓urubraën landaw ra kung may mga bag̓ay ang arakwatën, indi ilëm buay kung durung mga mamula,These are (the things) done especially if there are things to-be-removed and taken (to a destination), it doesn't take-long if there are lots of young-people.synkaryadaëklanakwat
bakwitAs-for the-older-people, they evacuated-as-a-group into the deep caves during the time of the war with Japan.Yang mga mamaëpët namagbakwit tung mga lëyang ang adaralëm tung timpu yang gira yang Apun.ang mga matatanda nagtago sa mga kuweba na malalalim nuong panahon ng gera ng Hapon.Yang lëyang tung Anarëm pinagbakwitan yang mga Insik tung lansangan.The cave at Anarëm was where the Chinese from the town evacuated.Yang mga mamaëpët yamën indi ra namagbakwit tung gira yang Apunis.Our (incl) older-people did not evacuate during the war with Japan.synkubritaluktapukanligbin
bakyaw1pitiwan bees clustering today on the underside of a tree limbmaning ka tiya tung balay yang pitiwan ang anda ray tau na ya kay pangguuy yang mamaëpët,Bakyaw yang mga pitiwan ang atii, mga tau na ilëm ang namandëpët tung sangaThose (far from both) pitiwan-bees are without a honeycomb, they are just the insects sticking to a branch.Yang mga pitiwan ang atiing yag buyut-buyut tung linëkban yang sanga, bakyaw, anda pay balay nira.As-for those (far from both) pitiwan-bees hanging-suspended from the underside of the branch, they do not yet have a comb (lit., house).
bakyaw2 infertile baogBakyaw yang laliing atia indi maana.That (previously mentioned) man is infertile, he cannot have a child.Yang tawu ang atiya tanya ka ëngëd ang lalii yay bakyaw sipurki tiyang baw̓ay mulug̓ana rin.Ang tao na iyan siya din talaga ang lalaki ang baog kasi iyang babae palaanak din.As-for that (near hrr) person, it is he the male who is the one who is infertileResearch with others: Does bakyaw refer only to males or can it also refer to females? Kudul: bakyaw refers to both genders.applies only to males (applies to women too)synbawas1
badbadto come undonekalagPagbadbad yang kuralun ang ikëdkëd tung baw̓uy, purisu makaling mapalpas.The Coralon-rope which will-be-tied to the pig is-becoming-untied, so it (i.e., the pig) will soon get-loose.Nabadbaran yang isip ta tung bitala yang Dios.[Idiom for one's mind to open] Our minds were-untied by the word of God. [Idiom for one's mind to be-opened]synug̓utuw̓adsulw̓adpuklutukruskuwat2anttagkës2bëgkës1
bagbagcapsizelubogNungapun namanëgbëng yang mga arman ta, tung pagbalik nira darakulu ra yang lakun. Pag̓akpëng tung Dikël, ya ra nabagbag yang nag̓asaayan nirang mutur.Yesterday our (incl) companions went to the town. On their return the waves were already big. When it was even with Neck, the motorized-boat on which they riding capsized.
bagdëkstake vegetablesyay ubra tung luak, yag bagdëkay ta mga kiling ang may mga sanga-sanga na para kaplungan yang mga gulay,Bagdëkan ming luw̓us yang tanan ang kinapungul yang sitaw tiyang kiling ang langa-langaan.[iyaksyun mu ra kanay. Unu pay langa-langaan?Bagdëkan mi ta ayung atiang kakawati yang ëlaan mi na daku mu.Yang tumbung yang kiling yay sigpatën mung itagsëk tung kapungul yang sitaw ang para yay kaplaana ang mamurak ta duru.The tip of the kiling-kind-of-bamboo that is what yousyntagdëkbugsuk1tagsëk
bagtik1joined-closely-together like certain fish dosasang grupu ta iyan ang gëg̓ësyë katulad tung gunu ubin dilis, u manamti,isang kawan ng isda na maliliit gaya ng guno, o kaya dilis o (manamti?)Nagbagtik da yang manamti tung buli yang sabang. The manamti-fish joined-closely-together at the mouth of the channel.Nagbagtik da ilëm yang ubrang naa, indi ra matapus-tapus.This (near speaker) work has just piled-up, it will never get-done.synlëëtsandalapugnambatsëw̓at1luputluwa1irigkit2sap which hardensBagtik da yang salëng, puwidi rang ëklan ang buwatën ang kaas tung balay, kaas tung panuut.The sap of the salëng-tree is already hard, It is now possible to get it, making it into a light in the house (or) a light for harvesting edible birds' nests in a cave.
Tagbanwa Calamian Dictionary © 2020 SIL International®
