Tagbanwa Calamian- English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

g


gatangv.Rice is what is bought, because that is an important need.yang bëyëd yay maggatangën, ay yay impurtanting kaministiran,Pamanggatang yang mga mamula ta bëyëd.The children are buying rice (the husked kind).Nini, indiaw pagpagatang ta bëyëd, indiaw pagtinda.Little-girl, I do not sell rice (the hulled kind), I do not have a store.Maning ti nanay na, "Duduy, anda ray bëyëd ta, manggatangana ra kanay ta bëyëd duun tung tindaan."His mother said, "Sonny, we (incl) do not have any more rice (the hulled-kind), please buy some rice there (far) at the store.synpanguartaalang
gawangto-be-partially-fullbëlag punuk yang gantangan,Gawang ilëm yang gantangan, aranëk tung biw̓il na.The ganta-measure is only partially-full it's below its top (fig. lips).Yang aruman ta kung manëkëb kadaya, bëlag punuk yang gantangan, gawang ilëm.As-for our (incl) companion, when he measures (the rice) to-sell, how deceptive (he is) the ganta-measure is not full only partially-full.Kung gawangan yang sasang mula, indi pa nag̓ita yang duli na tung duw̓ali magduw̓ali tung kulu naIf a certain child has a depression in the middle of it's head, his bones on both sides have not met yet.syntangra
gawg̓awn.wheat-flour, starch bëlag punuk yang gantangan,Yang mulang lakgarën ubin dëyësën, primiru digwën kawa wislik-wislikan ta gawg̓aw tung kaldaw. Baklu maëlëk ang law̓ii ra, piiran ta Zinc Oxidë.The child who has a skin rash should first be bathed then sprinkle gawg̱aw in the daytime. Before he/she sleeps at night, apply Zinc Oxide.Tung panimpu yang mga mamaëpët kung mamalansa yang aw̓ël nira, mangkël ta palanggana ang pabtangan nira ta wai ang linakëtan ta gawg̓aw. Duun ipaërëmay nira baklu palansaay Ay mangëkbël yang aw̓ël nira ang palansaënDuring the time of the older-people, (someone) will fetch a palanggana and fill-it with water which has-been-mixed with flour. That-is-where it-needs-to-be-soaked, before being-ironed. (That is the way it is) because their clothing will-get-stiff to-be-ironed.
gawunglarge-groupyang mga bakës may yang mga baw̓uy tung talun kung mamagpanaw pirming gaw̓ung tanira,Gaw̓ung yang mga bakës ang namamakta tung kaparayan mi.Gaw̓ung yang mga baw̓uy ang nagkarabag̓asu tung sablayan.synpanëngbuntunpundan
gaw̓angwide-mouthedbug̓ang ang adalëm ang padir tung paliw̓ut na ang anday pamëg̓ës-pëg̓ësan. Yang rimidiyu nira yag pag̓arima ta pinli ang ilag̓ët tung puyuk tung may purta na yay pëgsan nira ang paparanëk tung diskansu na,Gaw̓ang yang bug̓ang yang luray yang aruman ta.Kung gaw̓ang yang bug̓ang ang naa, durug liwag ang panawan, kipurki indi kaw̓utun yang kakay mu tung duw̓ali magduw̓ali ang kaw̓angën. Kaministiran may pinling arima mu.If this (near spkr) cave is wide, it's very difficult to-walk, because your feet will not reach to both sides, spreadeagling it. It's necessary for you to have a rope to-hang-on-to.
gayg̓ayragmga pidasu ta aw̓ël ang pinagtabasan,Yang gayg̓ay ang atia ipabinit mi ka.Bëgkësan mu ta gayg̓ay tiang luka mu para indi langëtën ta palangat.May maëpët ang baw̓ay ang pagtiik yang patadyung nang nalasik. Yang buwatën na tabas-tabasan ta gunting ang iplëk yang matupuk. Atiing pinlëk na yay ag̓aningaën ang mga gayg̓ay.There -is an old woman who is sewing her barrel-skirt which was torn. What she does is to-cut-it-up with a scissors throwing-away the synsaldatkustasinabat
gayungoargamit tung pagsaay,Anda ray gayung yang barutu, maglabra si ta gayung ang baklu.Anda pay këtël nira yang mga mamula ang mamaggayung.
gëlangeyes roll backyang mata na nag̓aglang tung kinit yang malaria,Gëlang tung kinit yang mata yang mula.The eyes of the child are-rolled-back due to the heat.Ya ra ag̓agëlang-gëlang ang naita tung ni nanay na yang mula.Tempa tung tanëk, tinigbak purisu naglang da yang mata na,When (he) fell to the ground, he was hut so his eyes rolled-back into his head.syndismayaapin1
gëlëngknuckle as-a-measureyay mag̓aningën nira ang purus di raw̓ul yang mga gamit atiing tukaw,Durug tinlu yang gëlëng-gëlëng yang basung naa.Pati yang mga bastun yang mga mamaëpët may mga gëlëng-gëlëng na.Including the ealking-sticks of the old-people, they have their stripes (for decoration).gëlëng: Maning ti nanay na, "Nini, magbuwata ra ta anën, pagkatapis maning taa yang buwatën mu: Ipabtang mu yang bëyëd tung kaldiru, pagkatapys sawawan mu ta wai, pagkatapus sukatën mu yang wai tung tulduk mung pinkaabwat ang tëgka tung yadwang gëlëng na, indi mu pasubraan muya madunut.Her mother said, "Girlie, cook some rice now. Next this is how you do it. Put the rice (husked kind) in the pot, then add-water (to it), then measure the water (by means of) your longest finger up-to the second knuckle, do not overdue it lest the rice get-soft.synrënggëtriting
gëtgëtjammed togethergëtgët da yang mga tau tung kulisium ang mamagtëlëng tung kayam,Gëtgët ang pisan ta tau yang balay yang aruma ta, alus anda ray rugal yang duma.The house of our (incl) companion is absolutely jammed with people, it's to the point of there being no room for others.Nagëtgët da tung puyuk yang batu yang laskaw yang baliti.The root of the strangler-fig-tree became-tight in the hole of a rock.Guminëët da yang taklëb yang garapun ay nagliyas tung trid na.The cover of the jar became-tight becauseMaskin ya rag giyël-g̓iyël yang mulang naa tung puyuk yang batu, pagkatapus sigi pa ka ëngëd ang sëlsël na, magëtgët da, indi ra maluwa. Even-if this (near spkr) child manouvers-his-body to-go through a hole in the rock, antlug̓akugkal2
giradutabooed wordsyang bitalang sumpa yay maggug̓uuyan ang giradu, ubin liliyën,Yang aruman ta nabitala ta giradu tung putul ta, purisu indi ra pagkësënan tiya nabuway ra, ay pinanumpan na ra yang aruman na.Dapat masin pagbaralalanamung magpurutul, yang bitalang giradu, amlig̓an mi.Even-if you who-are-siblings are-heatedly-arguing-with-each-other, as-for a taboo word, you (pl) must-be-careful-never to-say-it.Yang mga bitalang giradu maning taa. Manumpa, magtuluy tung malain, pagnangnang, pandimat.As-for tabooed words, it's like this: to-swear an oath, to consign someone to-death, to Indi mi pagbitalaan yang aruman mu ta mga bitalang giradu ang katulad ka tung "Sumpanu pang bakluita ra magkësën ang duunita ra tung yadwang kaliw̓utan."Do not speak to your companion tabooed words like "I swear that before we (incl) converse-with-each-other we (incl) will already be there (far) in the second world."synsumpalainantmatinlu
gukguk1n v' owl 'Sang klasi ta lamlam tung lawii ilëm agpaglayug ang pandilëm ta pamangan na ay yay masadlaw tung pagtëlëng na, ay kung kaldaw indi tumëdëk yang mata na midiyu darap ig lawii ka ilëm agpagbitala.Panggukguk da ay lawii ra kang lag̓i.The owl is acting-like-an-owl for it's already night time from the start.Kadarakul yang mata yang gukguk.How large are the eyes of an owl.It's a certain kind of a bird that flies at night looking for something to eat for it's clear (for it) to see, because if it's daytime, it's eyes can't penetrate It seems like it has night blindness
gukguk2n.a kind of fish with large eyes
gulg̓uln.to clear new pathGulg̓ulan mu tiyang lingët para mailala ang atiya yay luti muClear a new path through the weeds so that it can-be-recognized that that (area) is your ground.Gulg̓ulan mu yang dalan ang liwayan ang ipampabinit yang mga lingët ug̓ud makaliita makaw̓ut duun tung duw̓ali.
gungunto-join-something started by someone elseplanu ta sasang tau ilëm, ug̓aring midyu matinlu purisu ya ra ngagungun ang alus luw̓us da tanira,Yang mga aruman tang pamanakëpan tung kumbira ya ra ngagungun yang mga taung nabalitaan ang may kumbira duun tung duw̓ali. Purisu ya ra ngagungun ang mansisakëpMaskin manëgbëng ita ra, ita ra pala nga gungun alus anda ray mabutwan tung balay.Even-if we (incl) go-to-town, surprisingly it will be all of us with there-being no one to stay in the house.
gutgutdepend too much upon parentssasang ubrang panlëpës tung tau ang malpës ang gutgutan,Indi mi paggutgutan yang mga mamaëpët ta pamangan nira, anda ray dilëm nira.Do not depend upon our (incl) elders with regard to their food, they no longer have a way to-search for their food.Bëlag yag pamagsirbisiu, ay ita kay gutgutan nira ang indiita ra makayang mandilëm.It's not the case that they (their children) are serving(us), rather we are the ones they depend-upon, us no longer able to search-for-our-food. [This is an old person who is complaining about his kids not yet being able to be independent.]syntamuskalëpëslëkënmalëpës
guwangsink-downsasang kapungul ta ayu ang nadunut da purisu yang tanëk ya ra ngaguwang,Naguwang da yang tanëk ang naa ay kapungul kang lag̓i ta ayung dakulu ang nadunut.This (near spkr) soil has-sunk-down because it was the source of a large tree which disintegrated.Nangguwang da yang mata yang tau ang atiyang kininit. Nalbëng da yang mata na, kapin pa tung taung agkursuwën. The eyes of that (near hrr) person who had a high-fever sank-down already (into his head). His eyes have sunk-down already, how much worse is the (person) who is-suffering from cholera. Naguwang da yang tanek ang naang pinanawan ta wai. Nadulangan da yang bangbang na.This (near spkr) soil on which the water flowed has already become soft. It's depth has also increased.synguwakantpënëng
gantangn.typical measure of rice used in the recent pastyang sistima atiing tukaw yang bëyëd yag gantangay, numan ya rag kiluw̓ay,Gantangën mu yang bëyëd ang atiya, tëlëngan ta kung pira pang gantang yang sansaku.Measure that (near hrr) rice by the ganta, let's-see how many gantas there are in one sack (of rice).Sëkëw̓an mu ta nig duruwang gantang yang mga ana mu.Measure-out two gantas for each of your (sg) children.
garag̓aln.wooden stringer onto which the flooring is nailed
garantiv.obligated-to-undergo-quarantinegaranti: Yang mga sultirus ubin darala ang namaglasyas tung dumang lugar, kung mamagbalik tung dating lugar nira, igaranti yang mga upisiyal tung baranggay ang tung sëlëd duruwang linggu ang indi magpanaw-panaw tung barangay.As for young-unmarried-boys and young unmarried girls who have left-home to-g--to another place, if/when they return to their original location, the officials of the baranggay will not allow (them) to-walk-around in the village. (This is a restriction upon their movement which is-believed to-prevent-the-spread of Covid-19).This was the case when the Lapadas wanted to return to their home in Banwang Daan. If they had gone their, the local officials would have quarantined them as they did last March. Actually the government had decided to do away with the quarantine, and most other barangays were not requiring it for the newly arrived. It was only the Barangay officials of Banwang Daan who were doing this on purpose to maintain their control over their members.
gaspangsloppyGaspang ang mag̓urubraën ta pamangan, ilas-ilas yang bëyëd.Sloppy work on the food, husked rice is being-spilled.Bëlag pulidu yang pag̓ilamun mu, gaspang.The way you weeded (the crops) is/was notsynbulakbul*tamadantpulidu
gatilyun.piritikën
gaw̓ayann.something which you can use to keep afloatMamamgës da ilëm unu tung mga tabla pati mga kasangkapan yang gulitang nagkarapukis-pukis da, ang puwing buwatën ang gaw̓ayan.They will just grab-onto lumber and the equipment of the boat which were-broken-up-into-pieces which is possible to-use-as-a-float
gëlëg̓ëtto-be-angrySilag da yang maëpët ta pag̓ëlat tung pamanaw̓u ay kabuay.Nagëlëg̓ët da yang maëpët tung numyu, nungayna pa ta pag̓ëlat na yang wai.The old-man got-angry with you (pl), he has been still waiting for the water. Nagëlëg̓ëtaw rin ang nagngël yang bitala yang aruman ta, maayën pinaulikanaw ka anya.I would have-gotten-angry when I heard what our (incl) companion had said, it's good that he caused (my feelings) to-come-back-to-normal.synëtëk1sikgëlsilagërëp
gintayacareless, sloppysasa kang gintaya yang kiru maskin aypa mantaki,Gintaya yang kirung atiya iplëk mi ra ilëm.Gintaya yang uting atia palw̓ën mu atia ra ilëm agsusuka panawpanawan.Pariyu tung kaldiru, baklu ug̓asay kung magbuwat si.syndamang