Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

u


uwal1n.k.o. vinesasang nag̓abui tung talun ang ag̓ipanlag̓ët ang katulad ka tung bugtung may siksikBulungun mu yang uruk yang uwal yang bisit mung kinëg̓ët yang iraw.Manguwala ta ipamig̓ës yang katëp.Yang uwal ya eklay tung talun ang sigpatën ay maning pa tung bugtung ang durug kabubuwat ang yag bëkrasay ang nag̓iulik tung balay ang nag̓aalutan ang ipanagkës tung katëp.As-for the uwal vine, it must be-obtained from the forest, then it is-cut because it is similar to the bugtung-vine which is very long which needs-to-be-yanked-free and is returned to the house to-be-stripped
uwal2k.o. vine which can be used to tie things togethergamitën tung panagkës yang katëp, ig yang uruk na bulung tung këg̓ët yang iraw, atia midyu tung siksik agkadakul piru anday tënëk na,Yang uruk yang uwal yay lëbkën ang nag̓ibulung tung kinëg̓ët yang iraw.The early-growth of the uwal vine is what is pounded/pulverized (and) used-as-medicine for snakebite (lit., for the person or body-part bitten by a snake.Mangurtiya ta uwal, alutanu ang ipanagkës tung katëp.Cut some uwal vines, I will cut it into strips to tie-up the nipa shingles.inferior to rattan (bugtung) as tieing material. It is similar to siksik in size but with no thorns, and the young-leaves are used as snake-bite medicine.synbikulugbugtung1
uwayinterjlooknaita ta taung pagkaw̓ut, purisu itinulduk na,Uway, naa ra tanira.Look, this (near spkr) is them alreadyUway, atii ra yang bapur.Look, the boat is already there (visible yet far from both subject and hearer).
uw̓adto untie something which had been tied.Ala uw̓aran mi ra tiyang mga këdkëd ang mga manu ta para mangapandilëm da.Take-action, untie that (near hrr) tying-material of our (incl) chickens in-order-that they will now be-able to-look-for their-food.Uw̓arën mi kanay tiang pinli ang yag këkëdkëd.
uw̓ukfor a family to move togethersang kalasi ta pagsarayën ang uruwuk pati mga mamula,Uw̓uk ang mag̓arana ang namagsaay.The entire family went-off in-a-boat.Uruwuk tanirang tanan ang mag̓arana ang namagsaay.All of their family got-on-a-boat-and-left.Indiita ra mag̓uruwuk ang magpanaw, anday bantay yang balay ta.Let us (incl) not all hike, there is no one to guard our (incl) house.synluyug-luyug
uyabwhisperkësën ta duruwang ngatauan ang indi mag whisperinggngël ta kadaklan,Ya ra ilëm ag̓uyab ang magbitala yang mulang atiya, durung ëyak na.That (near hrr) child is just whispering, he has a lot of shame.Unu ray nag̓ipag̓uyab-uyab yang ana mu nungayna?What was your child whispering-about awhile ago?synalas1
uyudmal nourishedmulang nauyud da ëkël tung disprinsia, pungi ra ya ra ag̓atangit-tangit,Uyud da yang mulang atia ya ilëm maglaru, mabugnu mu ilëm ya ra ag̓atangit-tangit.Yang mulang uyud yang gustu na indi ra mablag tung binit ni nanay na.antbariktëlan*
uyunagreesasang bag̓ay midyu tung yay nagsaktu, ubin ya ray suminalu tung pagtëlëng na,Nauyunanu yang sistima na.I was-pleased with his ways.Indi mag̓uyun tung linawaw yang pamangan ang naa.This (near spkr) food will not agree with my taste (lit., my breath).syntayu-tayubalu-w̓aluantkuntra
ugbayvb.There-is also one-kind of traveling-by-boat in-which it-goes cove-by-coveMay sang klasing kang pagsalaayën ang ya ilëm agpanlëëk-lëëk tung kiskis para manëën ilëm.Yang aruman ta ya ra ilëm ag̓ugbay tung kiskis, indi mag̓ëlëd ang mabangga.As-for our (incl) companion he is just goes-along-the-shore where there are rocks, he is not afraid of running ino them.Indiaw maugbay panlakun yang kiskis.I cannot go-along-the-shore, the waves are breaking against the rocky-shore.synbinitbag̓iwi*antlaud
ukbann. native orange tree and its fruit Sang klasi ta ayu ang tënëkan yang kapungul na, mamiis ka yang burak na.dalandanAnday luakung ukban.I don't have any orange trees.Durung burak yang ukban ang naa.This (near spkr) orange-tree has much fruit.
uklubv.drinkUkluw̓un mu ra tiyang kapi mu muya malamig da.Drink that (near hearer) coffee of yours. it might get-cold.Indi mu ra tiya igmën, naukluw̓an da yang mula. Muya nabutwanan da ta laway yang mula. (pamiru)Do not drink that (near hearer), it was drunk-from already by the child It might-happen thast the child's saliva was-left on it. (speaker is pamiru=feels revulsion.)syninëm
uklusget-to-the-end-of something, e.g., fishing lineTung pag̓urubraën katulad tung panagkës may asan ang alanganin ang ubra purisu maplës ang magsulw̓ad.Nauklus da yang pinli ang linag̓ët mu, anday kuwinta yang ubra mu.The string/rope which you tied-up went-slack already, your work has no value.Nauklus da yang ian tung udyung kawawa pa indi naëklan.uklus: May sang taung nagbila, siniw̓akan da ta iyan ang dakulu. Durug këtël yang ulag na, ya kay sigi-siging parurus na yang tamsi ang asta nauklus dang anda ray naëpëd tung purunan na.There-was a certain person who went-fishing-with-hook-and-line, his hook-was-taken by a big fish. Its movement was very powerful,. at-the-same-time, he (the fisherman) was continuously allowing the monofilament-fish-line to-pay-out until it came-to-the-end-of-it with there being nothing on his spool.synbalutpuklut
udungwhat they [the people] call a young boyya ray guuy nira tung mulang lalii,Udung ugpuay ang mamugtung tung luwang, anday arumanu.Boy, please-accompany me to cut rattan in the valley, I do not have any companion.Udung, ariya ra pangay?Boy,, where are you (sg) going?synuduyduduy
ugkal2adj' loose, ajar ' [ alt. pron of agkul ]sasang gamit ang kapariu tung taruwal dakulung pisan tung yëën yang awa na.Ugkal ang pisan tung awaaw yang awa yang taruwal ang naa.Ugkaliita tung mutur ni Kuba, kadakul.We (incl) have-room in the motorized-boat of Kuba, it's so big.
ugtulv.to state something sasang tau ang pag̓ugtul yang matuud,Ugtulan mu tanira ang mulik da.Tell them to go-home now.Pag̓ugtulun yang maëpët tung ni Juan Tamad.The old-man is-telling (the folktale about) Juan the Lazy (one).
ugtunv.add-strength-toUgtunan mung dulungan ta baklu yang latayan ang atiya tung suba, muya mabarik.Increase-the-strength of that (near hearer) bridge over the river by-means of adding a new (piece-of-wood), (otherwise) it might-break-in-two.Inugtunanu ta baklung guma yang guma yang tumatiku para maktël.
ugyawyell at wild animal to drive them awayTau ang pagbantay ta kuma, purisu yang bida na pag̓intra lëpak para mataw̓uy ra yang bakës.Ugyaw̓an mu asan tung lëg̓ad yang bakës.Yell at the monkey at the lower-end (of the swidden) to (drive him/them away).synkëndalgëlakakbuguuy
uldutbudbaklung këlad ta ayu,Kung manguldut da ta baklu yang kasuy, maninga tia manalay ra. When the cashew-nut-tree is newly budding, you (sg) would-say, it's floweringPanguldut da ta baklu yang kamuting baklung ilinuwak.The sweet-potatoe newly planted will-bud.synuruktarbusantbangkal
ulig̓iunrulyTëdëk tung pupusukun na, anday pangulig̓i. Baskin ay pa, munut, maskin pangalang-alangan.He has firm determination, with no unruliness. Even wherever, he will go-along-with (them), even if it means being-in-a-difficult situation.May ulig̓i ang panggalang, maning taa: "Ungkuy, unu pay. matinlung buwatën? Tuw̓al yang maëpet: "Duduy, indiya mangulig̓i ang magpakigkësën tung mga mamaëpët kung kaministiran mu. Basta indiya ilem maplëkan ta panggalang tung nira, antimanung mamagpakdul da tung nuyu yang taw̓ang nira.Mangayaw takaa tung mga mamaëpët, mag̓ingaluk ta taw̓ang. Indiya mangulig̓i ang mag̓ingaluk ta taw̓ang. Ayw̓at mangulig̓iyaw pang mag̓ingaluk ta taw̓ang tung nira, ay nag̓askëan nira ang may prublimaw, ay mga amëëyu ka tanira. Kumw̓ut da anda ray panggalang na.I will-go over-here (near speaker but near him) to the elders (and) ask (them) for help. " do not mangulig̓i, asking-for-help. "Why would I mangulig̓i and ask-for-help from them because they know that I have a problem, because they are my uncles. ?????ulig̓i: Yang aruman tang atiya, kung pabitalaën, anday ulig̓i nang magbitala, baskin unu ra ilëm ang bitalaay, masiit kag malakan pariyu ilëm tung anya.As-for that (near hearer) companion of ours (incl),he does not have any ulig̓i in speaking, even whatever he has-to-say, whether hurtful or
ulputthe very last in line to do somethingsasang tau ang ya ray pinakakulyut tung linya,Ulputaw rang nakaw̓ut tung miting.I was the very last to arrive at the meeting.Ulput dang pisan ti Kapitan ang nagbitala.Capitan was the very last in line who spoke.synkulyutanttukaw
ulungn vA certain kind of action which signals to a person something which is hazy to look at because it's not a real person but only his shadow which is seen.sang klasing pang palaksu ta pasinyal tung tau ang midyu malaw̓uk ang tëlëngan ay bëlag tau ang bilug ulung ilëm,Naitaw ta ulung ta tau tung purta piru luw̓aënu anda kay tau ang naitaw.I saw the shadow of a person in the doorway, but when I (tried to) wrap-my-arms-around him, there was no one I saw.Yang ulung mu minlung tung mata yang bawalyan ang pag̓ërëërë purisu tung makali magpadlëpa ta alapiit tung anya.Your shadow formed in the eyes of the shaman as you were moaning-in-pain so you should get him to spit ginger all over your bodyA person's shadow when seen by a shaman, helps the latter divine a sickness. For example, when a sick person is moaning in pain, and a shaman sees his shadow, the sick person is encouraged to go to the shaman and have him spit chewed up ginger all over his bare back in order for him to become invulnerable to the sickness. A shaman is believed to have a special ability to see things others cannot see, especially things which presage sickness in another person. He also is believed to have the ability to protect the person from the sickness by means of spitting ginger which he has chewed up all over the person's back.
umpawv.to-recover-from-a-sickness or from drunkenness.Pëkpëkan ming banyusan ta këlad tiyang kapayas para makaling maumpawan.
umpukfr. var. oftumpuksp. var. oftumpuk' to pile up ' [ alt . pron. of tumpuk ]Tumpukun mi ra ilëm asan tung sirung ang kamadaën yang katëp ang atia.Yang mga lingët ang atia, tumpukun mi asan tung binit ang sirukun.syntambak3tumpukkamadaimpaki
undayto giveSasang tau ang pangaministiran tung aruman na ay midiyu yay narimidiyu ta sëra.Ungkuy unday kanay tiang gulay mu nalw̓usanaw ang pisan ta magulayu.Undan mu ka tiyang mula ang pandawat ta kasin.Give that (near hearer) child some salt who is-asking for it.unday:Ag̓aaning yang aruman na, "Unday ka ta kaklëm, isamyaw rin tung iyan ang nag̓atulaw."Give me something sour, I would like to use it to-make the fish which I am-boiling sour.unday: Ungkuy, Yawa kay narimidyu ta kaklem, unday ka ta gësyë, ikaklëmu rin tung sëraw ang iyan.Friemd, You were the one who was able to-get somethning sour, give me a little-bit, I would-like to use-it on my viand which is fish.synutsilyu*parti1tënakpakdul1pakdulan
uningthë narrow ëlongatëd part of a bolo which is ëmbëddëd in thë woodën handlëBarik da yang uning yang gëëru.The haft of my bolo is broken.Mabakëd yang uning yang gëëd mu madamël.The haft of your bolo-knife is serviceable, it is thick.