Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

y


yasokakeri V. sokagantsi.
yasoroatakero V. soroatagantsi.
yasorogakeri V. sorogagantsi.
yashiakero V. shiagantsi.
yashigakero V. shigagantsi.
yashigoatakero V. shigoatagantsi.
yashikitagagantsi vt. {iyashikitagakeri} dejar de tener hijos (lit. hacer ser el último de sus hijos). Antari ikamakera icha, ineaiganakero irishintoegi antaroigake, panivanisano iyashikitagakerira, irorori tekya antarote. Cuando falleció mi hermano, había visto a todas sus hijas (llegar a ser) adultas menos la menorcita (lit. la que él hizo ser la última), ella era todavía niña. V. yashikitagantsi; -ag 4.8.1.6.
yashikitagantsi 1vt. {iyashikitakeri} ser el antepasado de, tener como descendiente(s) de varias generaciones. Ikamantana apa ikanti: “Pairani ario itimavetaka aka seripigari, irirotari yashikiiganakeri yokaegi timaigatsirira maika”. Mi papá me contó que hace mucho tiempo un chamán vivía por acá, y fue el antepasado de los que viven aquí ahora. 2vi. {iyashikitake} avi. tener descendencia de varias generaciones. Okisakatyo Pareni okanti: “Maika impogereitakenarityo Igiane icha notomiegi gaatyo nonei nogitovaigira matsigenka noyashikitanakera”. (Cuentan que) Pareni se molestó y dijo: “Ahora el hijo de mi hermano va a exterminar a mis hijos, y no voy a poder tener (lit. ver) una numerosa descendencia”. bvi. ser el último (p.ej. el último hijo de la familia; el último en llegar o salir). Maganiro noaigamanake inkaara tsitekyamani nonkonajaigera. Naketyo ivaiganankitsi, yogari notomi impogini iyashikivagetanake iatakera. Todos habíamos ido muy tempranito por la mañana a pescar con barbasco. Nosotros nos adelantamos, luego mi hijo fue el último en irse. V. iyáshiki; la nota en konaatagantsi.
yashikitanakeririra s. el antepasado de él/ellos. V. yashikitagantsi; -an 4.9.1; -ri1, -rira Apén. 1.
yashikitanakerorira s. el antepasado de ella(s). V. yashikitagantsi; -an 4.9.1; -ro1, -rira Apén. 1.
yashikitanankitsi s. el último hijo o la última hija de una familia. Yogari koki imirinka yogoitake itomi, impogini onti yashikitanankitsi tsinane. Mi tío sólo tenía hijos varones, pero la última es una mujer. V. yashikitagantsi; -an 4.9.1; -ankits 4.10.8; -i1 4.6.
yashimatataka V. shimatatagantsi.
yashimatatakero V. shimatatagantsi.
yashimirintaka V. shimirintagantsi.
yashimirintakari V. shimirintagantsi.
yashinkagantsi vt. {yoyashinkakero} llegar al canto de una franja (en una chacra cuando uno está cultivándola o sembrando o cosechando algo). ◊ Se acostumbra cultivar una chacra por franjas a lo ancho, y la meta es llegar rápidamente al canto de cada franja. Chapi noaigakiti notsamaitaigutinirira itsamaire virakocha, impo irirori ikantaigakena paniropage nontsamaitanakera patsaitiro. Narori onti okatinkatakena onaronkashitasanotakera ¡tyarika!, nopiriniventakerotyo, teratyo aiñokya noyashinkero. Ayer fuimos a cultivar la chacra de un señor, y él nos dijo que cada uno iba a cultivar una tira. A mí me tocó donde la mala hierba estaba muy tupida, ¡qué barbaridad!, hice un gran esfuerzo (lit. me dediqué bien) y a pesar de que demoré mucho, por fin llegué al canto. V. tsamairintsi, inkenishi.
yashinonkaaka V. shinonkaagantsi.
yashintaarantaka V. shintaarantagantsi.
yashintakari V. shintagantsi.
yashintakotakaro V. shintakotagantsi.
yashintavagetaka V. shintavagetagantsi.
yashintutakari V. shintutagantsi.
yashireakero V. shireagantsi.
yashireakotakeri V. shireakotagantsi.
yashirenakitaka V. shirenakitagantsi.