Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

m


mirentagantsi vt. {omirentakeri} dar o hacer tener sed. Inkaara nonkovetaka atava novashigakari tivi, maikari omirentanakena. Endenantes cociné una gallina y le puse demasiado sal; ahora me ha dado mucha sed. Omirentanti tivi. La sal siempre da sed. V. miretagantsi.
miretagantsi vi. {imiretake} tener sed. Ikenapaake oime intiri itomi ikantapaakero: “¡Tainakario, makenaro shitea nomiregetanake!” Su esposo llegó con su hijo y le dijo: “¡Ven, tráeme masato porque tengo mucha sed!” V. mirentagantsi.
omiretake pankirintsi las plantas necesitan agua (lit. tienen sed).
omiretake pankotsi la casa está goteando (lit. la casa tiene sed). Okonogaka teratyo osanankavetempa pankotsi kantankicha opariganake inkani okatsoganake onti okantagani omiretake pankotsi. Hay veces cuando sin haber huecos en el techo, llueve y gotea, y se dice que la casa tiene sed.
míretsi inan.pos. {imire} ainan.pos. sed. binan.pos. bebida. Taina, makeneri piariri imire imiretanake. Ven, trae bebida para tu hermanito (porque) tiene sed. V. miretagantsi.
panikya aganakena nomire me estoy muriendo de sed (lit. casi me va a coger o llevar mi sed).
miriagantsi 1vt. {yomiriakero} apretar, comprimir; agarrar y empujar con fuerza hacia abajo. • Se usa este término, p.ej., cuando alguien agarra a otra persona desde atrás de los hombros y empuja con fuerza hacia abajo; cuando se aprieta algo en un saco con un palo, p.ej. café, para que entre más. Yogari apa ikisakero ina yomiriakero oshironteku miririri, okaemanake noshiganakatyo nokantakotakerora ovashi yapakuanairo. Mi papá se molestó con mi mamá, y la apretó de los hombros miririri hasta que gritó; yo corrí y la defendí (lit. dije con respecto a ella), de manera que la soltó. Yogari otomi pagiro ishintsivagetetyo kara, nerotyo chapi ikiakagakerira apa kipatsi yomiriakeneri miriri, miriri, ariomonkirikatyo kara, yagaveakerotyo yamanakerora yogonketagakarora. Mi primo es muy fuerte, de manera que ayer cuando mi papá le hizo cargar tierra, la apretó bien hasta que el saco estaba muy lleno, pero él pudo llevarlo y hacerlo llegar (a su destino). 2vr. {omiriaka} estar apretado/a o comprimido/a (por haberlo hecho con fuerza). Nokiakotanakerora aroshi ontenavageteratyo kara, ontitari omiriaka tera nagaveero nogonketagakemparora. Estaba cargando un saco de arroz que había sido tan bien apretado, y que no podía hacer llegar porque pesaba tanto.
mirigagantsi₁ vi. {yamirigake} avi. gemir, dar el último estertor o gemido antes de morir. Antari ikamakera novisarite, yamirigapanuti asa ipegaka, mataka. Cuando mi abuelo murió, gimió y ahí mismo dejó de respirar (lit. se desapareció): ya estaba (muerto). bvi. gruñir (perro). Noavetaka nonkamosoteromera pinato inti noneakiti otsitite aiño inoriaka sotsi, yamiriganake nopigaa. Fui a visitar a mi cuñada, pero como vi que su perro (que estaba) echado afuera comenzó a gruñir, regresé. cvi. roncar. Nokemakeri inkaara matsontsori ijironkapaakera, nogiregirevetakari noime teratyo inkiree, ogatyo yamirigavagetake. Endenantes escuché que un jaguar se acercaba rugiendo y traté repetidas veces de despertar a mi esposo, pero no se despertó sino que siguió roncando.
mirigagantsi₂ BU vi. {amirigake} disminuir, calmarse (dolor). Chapi yogakena manii, maika atake yamiriganai. Ayer me picó una isula, pero ahora (el dolor) ya está calmándose. V. munkatagantsi AU.
míriri míriri míririri onom. acción de apretar (p.ej. los hilos en un telar; los hombros de otra persona). V. akakotatake, miriagantsi.
mishi [del quech.] m. gato.
mitaagantsi vi. {imitaake} saltar, brincar. Yogari osheto imitaagematityo intaina ikantagemati koregn koregn anta otsegoku. El maquisapa salta una buena distancia korégn korégn allá en las ramas. Notsarogavagetanake noneiri ariori oshonkanakempa pitotsi, panikya nomitaanake. Yo tenía tanto miedo, porque pensé que la canoa iba a voltearse, que casi salté (al río).
mitítsantsi inan.pos. 1{imititsa} columna vertebral, espinazo. 2{omititsa} la cumbre de una casa; la superficie exterior del fondo de una canoa; el lomo de un machete; la forma de un arco o de la superficie superior de un árbol inclinado. V. pánkotsi.
mm m' m'mm m' m'mmm onom. canto del paujil. V. miagantsi.
móchori V. kútsani.
moge moge moge moge onom. acción de mover(se) o sacudir(se). ◊ Tradicionalmente se pensaba que cuando un niño o un enfermo se sacudía involuntariamente mientras estaba durmiendo o de susto, era señal de que su alma se había ido e iba a enfermarse y podía morir. V. kantagantsi, kenkevatagantsi.
mogoachanchani V. pigirichónchoni.
mogúronte m. esp. de larva muy chiquitita y redondeadita. [‣ Se convierte en el moscardón azul verde brillante shanúronti. Come los troncos pudridos de pánaro.]
mogútontsi inan.pos. {imóguto} ombligo. V. mogutótsantsi, omogútotsa inkite.
mogútopa kamogútopa inan. esp. de plátano corto y gordo, sin punta. V. mogútontsi, opa.
mogutótsantsi inan.pos. {imogutotsa} cordón umbilical. V. mogútontsi, otsa; omogútotsa inkite.
moka inan. ainan. esp. de bejuco con hojas anchas que tiene un solo tubérculo muy grande y redondo. ◊ Se ralla el tubérculo, se ciernen la raspaduras con agua, se toma un tazoncito de esta agua, y después masato dulce como vomitivo. Se da a las mujeres pubescentes para hacerlas vomitar a fin de que sean mujeres gordas.• Parece ser más conocido en el BU. binan. esp. de arbusto con hojas angostas, flores blancas fragrantes y un solo tubérculo. ◊ Se ralla el tubérculo, y se mezclan las raspaduras crudas con la comida de los perros para hacerlos vomitar, y que de esta manera lleguen a ser buenos cazadores. V. antarotagantsi.
mokagantsi 1vt. {imokakero, yomokakero} agujerear, hacer hueco pequeño, perforar. Yagatakerora apa ivito ikaratakerora, imokakero otsovaku intsatakerora ganiri amaatanake. Cuando mi papá terminó de hacer su canoa, puso un hueco en la proa de donde amarrarla para evitar que se la lleve el río. 2vr. {omokaka} ser agujereado/a o perforado/a; tener un hueco pequeño. Ogari irashitakomento apa onti omokaka omeretaku yogusotantakarorira tapetsa ganiri otuanake. La puerta de mi papá tiene huecos en el costado que él usa para amarrarla con támishi para que no se caiga.
mokavirintsi inan.pos. {imokavire} palitos hechos del bejuco mokavirintsitsa, o de ramitas de achiote, que se emplean para prender fuego. ◊ Cuando se usan en pares, el extremo de un palo se mete en un pequeño hueco cerca del extremo del otro palo, de manera que se forma un ángulo recto; se hace girar el palo vertical entre las dos manos creando una fricción en el hueco que produce chispas; cuando se usa uno solo o una ramita de achiote, se hace girar en un pedazo de carrizo; se utilizan las chispas que se producen para encender un poco de algodón bien seco o pita; se va agregando pequeñas raspaduras de un palo seco, y así poco a poco se hace arder el fuego. V. tsenkirontsíshite, seroshiterintsi.
mokaviríntsitsa inan. esp. de bejuco que es parásito arbóreo. [‣ Es parecido al matapalo cuyas raíces vienen desde arriba y llegan hasta el suelo.] V. mokavirintsi, otsa.
mokavitagantsi vi. {imokavitake} prender fuego con palitos mokavirintsi. Noaigakitira chapi katonko, otsivakake tsitsi. Yogari apa yagake mokavirintsi imokavitake, impo opoamatanake onkotake ina nosekaigakara. Ayer cuando fuimos río arriba, la candela se apagó. Mi papá consiguió un palito de achiote, y lo usó para prender un fuego; cuando estaba ardiendo, mi mamá cocinó y pudimos comer. V.la nota en mokavirintsi.
mokoikintsi inan.pos. 1{imokoiki} ala parte redondeada del cráneo. bla forma de los nidos redondeados de ciertas avispas (p.ej. imokoiki poikiti). 2{omokoiki} la parte redondeada de una calabaza redonda (p.ej. pamoko, piarintsina, zapallo).
mokoikitagantsi 1vt. {imokoikitakero} hacer un nido redondeado (avispas). Yogari poikiti yovetsikakero ivanko onti imokoikitakero. Las avispas poikiti hacen nidos redondeados. 2vi. {omokoikitake} tener una parte redondeada (p.ej. un cráneo, una calabaza redonda). Pamoko onti okanuromokoikitake, irorotari okantantunkanirira onti omokoikitake. La calabaza pamoko es redonda, por eso se dice que es redondeada.