Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

t


toróseri inan. almidón de yuca asado en hojas; mazamorra (p.ej. de yuca, plátanos).
toroshoki [del cast. reg.] m. turushuque (esp. de pez serrucho). [‣ Es negro, tiene caparazón (inaki) y boca parecida a la boca de la carachama kempiti; tiene espinas en los costados y es de gran tamaño.]
torótoto inan. esp. de árbol grande. [‣ Produce frutos grandes de color marrón con cáscaras duras que se revientan cuando maduran; no son comestibles por ser tóxicos.]
torovenkagantsi vt. {yatorovenkakero} romper en pedacitos (acción de un loro). Yogari kintaro isekatara, tera inigero magatiro, onti yatorovenkakero ikantakero poro, poro, poro, yovevorokiakero yontavokavagetakero savi. Cuando los loros comen, no tragan todo; sino que lo muerden poro, poro, poro, y lo convierten en pedacitos que dejan caer regados por el suelo.
tosenatagantsi vt. {itosenatakeri} cortar mal el cabello. Nokantavetakari koki irogarachatekitakerira notomi, impo ipokai pairatama itosenatakeri tera onkametite, onti yovegagatakeri. Pedí a mi tío que cortara atrás el cabello a mi hijo, y cuando vino (vi que) le había cortado muy mal y lo hizo tener una apariencia fea. V. totagantsi; -se 4.8.3.13.
tosotagantsi vi. {itosotake} bailar. • Se dice que esta palabra no es netamente matsigenka pero se desconoce su origen; se la usa para referirse a bailes no tradicionales en la cultura matsigenka. Pairani tekyara ineenkani virakocha, tera ogotenkani ontosotenkanira, onti otamporatagani. Maikari maika maganiro yogoiganake itosoiganakera. Antiguamente, cuando no se conocía a la gente de afuera, no se sabía nada del baile sino que se tamboreaba (bailando de manera tradicional). Ahora todo el mundo está aprendiendo a bailar.
toshókintsi inan.pos. {itoshoki} ceja.
tota V. tótata.
totagantsi 1vt. {itotakero} cortar (p.ej. con cuchillo o machete con un movimiento como cuando se sierra). Onoshikakotakeri shima, opietakeri, ototakeri onkotakera. Ella recibió los pescados, sacó las escamas, e (inmediatamente) los cortó en pedazos para cocinarlos. 2vr. {itotaka} cortarse (véase vt.). Ikemaganira iniake toteini totei, totei, totei, ikantaigi: “Kemeri kanika toteini ikantakotanakara itotakara totei, totei”. Cuando se escucha al pájaro toteini (cantar) totei, totei, totei,, dicen: “Escúchalo, el pájaro toteini está cantando sobre sí mismo cuando (era un hombre y) se cortaba por todas partes totei, totei”.
totakotagantsi 1vt. {itotakotakeri} cortar algo junto con otra cosa (por inadvertencia o descuido); cortar algo para sacar otra cosa sin cortarla. Itonkake icha samani onti tsinane aiño otyomiani ariomonkimatake panikya ovoitake. Itotakotakeri yagakeri gatamataka, maika aiño ipiratakari. Mi hermano mató a un majás hembra que estaba preñada y ya estaba por parir. Cortó a la madre para sacar a la cría, la cogió y como estaba ya lista para nacer, ahora está criándola (en su casa). 2vr. {itotakotaka} ser cortado/a por inadvertencia o descuido cuando se está cortando otra cosa; cortarse junto con algo que se está cortando. Noserogiivagetakera nochakopite, nototakotaka nogeretoku, tesano agaveena, onti agaveake nomanchaki otisaraakero. Estaba acepillando mi flecha con cuchillo y me corté en la rodilla, pero no fue un corte profundo sino que se rompió mi cushma. V. totagantsi; -ako 4.8.1.1.
tótata tota exhort. aexhort. espera. Ikantiri: —Maika tsame, intagarogiteni iripokera matsontsori. Teratyo inkeme ikanti: —Totata, panivati nogashite. (Cuentan que) él le dijo: —Ahora vamos, de repente va a venir el jaguar. Pero él no hacía caso sino que dijo: —Espera, quiero poner una (trampa) más. bexhort. permiso.
totatákona exhort. espera un poquito más. V. tótata; -kona Apén. 1.
totei, totei, totei onom. voz del pájaro totéini.
totéini m. esp. de pájaro que canta totei totei. ◊ Tradicionalmente se contaba que el pájaro toteini era un hombre que se acostumbró a cortarse sacando trozos de su carne para llevar a casa como si fuera carne del monte y quien por fin se convirtió en pájaro al cual no se le debía remedar, porque el cuchillo de la persona que le remedaba lo iba a cortar.• Nombre onomatopéyico. V. totagantsi.
totorogantagantsi V. tororogantagantsi.
totorotagantsi V. tororotagantsi.
toturo totúroki m. esp. de caracol acuático pequeño.
toturonaki inan. cáscara del caracol toturo. V. toturo, inaki.
toturopari inan. esp. de bejuco. V. toturo, opari, antarotagantsi.
tovachaagantsi vt. 1{itovachaakeri} • dim. de tovatsaagantsi 2cortar un trozo de carne muy pequeño. Itovachaakeri samani akapachani ipakena, ovashi nochopitakerira. Él cortó un trocito del majás y me lo dio, así que hice un guisado con esto.
tovai V. továini, továiti.
tovaigagantsi vi. {itovaigake} ser muchos. Tatarika yagake noime maanirika inake, omirinka nochopitiri kameti irogonketakempaniri, itovaigavagetitari notomi. Cualquier cosita que mi esposo coge, siempre la preparo en sopa para que alcance porque tengo muchos hijos. V. tovai.
tovaigagitetagantsi vi. {otovaigagitetake} hacer mucho tiempo, pasar muchos días. Okyara kamankitsi noshinto ¡tyarika, nokenkiavagetanakerotyo kara! Teratyo nosekataempa, kantankicha impo otovaigagitetanaira, ariompa nosekagetanaari. Cuando mi hija recién se murió, ¡ay de mí, cómo la extrañaba! No comía nada, pero después de pasar muchos días, poco a poco iba comiendo un poco. V. tovaigagantsi, oégite.
tovaigakotagantsi vi. {otovaigakotake} pasar mucho tiempo con respecto a algo. Oga otovaigakovagetanake imoguto notomi tera ovegempa. Impo notimetsekakero nogavintakerora savi, maika atake oveganaka. Pasaba mucho tiempo que no se sanaba el ombligo de mi hijo. Por fin lo abrí con los dedos para curarlo bien adentro, y ahora ya está sanándose. V. tovaigagantsi; -ako 4.8.1.1.
tovaikirintsi inan. flecha armada de leng:uetas. V. tovaikitagantsi, chakopi.