Tagbanwa Calamian- English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

b


bakësn.monkeySang klasi ta ayëp ang durug takaw.Isang uri ng hayup na matakaw.Durung bakës ang namakta yang balaling nira, purisu sinamad.There were many monkeys who gorged themselves on their (Ant is people who own the cassava, so they were-destroyed.Yang mula naisiak ang pinakpan din yang bakës ang dakulu.The kid screamed when the big monkey almost jumped on top of him.
bakëyn vfor a kapari tuber to have-been skinned and dried in the heat of the sun bilad (sa araw)Atiyang dumang atiyang kapari karipan mi yang ulit na, tapus ipakaldaw mi tung kinit ang para bakëyën. As-for some of those (near hearer) kapari tubers, remove the skin, then put them out in the heat of the sun so that they may become in the bakëy state.5.2.1Food preparation
bakla1male homosexualsasang lalii ang yang mga ulag na ulag ta baw̓ay pati busis na yay mag̓aningën tung mga mamaëpët ang binaw̓ay,isang lalaki na ang mga kilos niya kilos ng babae pati boses niya na sinasabi ng mga matatanda na binabae.Yang mulang naang lalii midyu tung bakla.This young boy, it-seems that he is a homosexual.Yang pamagtupi simanyan kadagmitan mga bakla.The ones cutting-hair now, they are mostly homosexual-males.synbinaw̓ay
bakla2v.callBaklaën mu w̓a yang mga aruman ta kung ay ra tanira.You (sg) call our (incl) companions (to find out) where they are.Meaning the person calling wants to find out something, in this case who were the people who had arrived. The calling is done in a formal way because the person being called is somewhat close by and so doesn't need the greater volume.synbusinasukmaën
bakla3startledgulatNabaklaw ra tung guuy ming subra, purisu indi natapus yang ubraw.I was-startled by your (pl) excessive calling, so my work could not be finished.Nabaklaw ilëm ay masyadung mangakakbu I was startled because of (them) calling me (implies that the calling was done by a group one right after another).synkëlag1
baklu1adj, vnewMasadya yang isip yang mula kung may baklung bisti na.Masaya ang isip ng bata kapag meron bagong damit siya.Durug bug̓al yang mulang naa kung masuut ta baklung taruwal.This (near spkr) child is a big showoff when he puts on a new (pair of trousers/pants).Baklu ra yang makina ni Pëd.Pid's engine is brand new.Ay kung maglëkat da nganing tanya, ya ray mangimaklu tung mga tinanguni tang naang suitu pa ta kamatayën.For when he returns, he will make-new these (near spkr) bodies of ours (incl) which are presently subject to death.2conj.beforebagoBakluwita ra mamangan, magpasalamatita ra kanay tung Ampuan ta Before we (incl) eat, let us (incl) give-thanks for-awhile to the One We (incl) Pray-to.
baktav.to eat lots of foodBaktaën mu rang luw̓us ang ipnuk tung tian mu.Gorge (yourself) on all of it, filling-up your (sg) stomach.Pabaktaën mi ra yang mga ayëp. Let the animals gorge-themselves.synbuug1sumpittuktukbangbangbusbus
bagulhard shell of the coconut fruitliit tung niuy yay inubra rang irigman ta kapi, may pagsëraan,galing sa niyog na ginawa nang inuman ng kapi, meron lalagyan ulam.Yang bagul ang naa kadakul.As-for this (near speaker) coconu-shell, how large it is!Numan anda ray paggamit yang bagul ay nag̓aëyak da yang mga tau.Ngayon wala ng gumagamit ng bao kasi nahihiya na ang mga tao.synlisap
bag̓asv.to meet pagsalaw tung nanëgbëng yang mula,Nabag̓asu yang bakës ang dakulu tung dalan, pinakpaanaw rin anya.I happened-to-meet a big monkey, he almost jumped upon me.Bag̓asën ta ti nanay mu, liit tung Coron.Let us (incl) go-meet your (sg) mother coming from Coron.
bag̓ayn.a thingbagayDuru pang mga bag̠ay ang indi pa nag̠aintindiyanuThere are many things that I still do not understand.Unu pang bag̠ayay ang nag̠abandaw mu?What thing are you seeing a far off?
bag̓ay*1adjfittingyag̓alëlyag ang maglain yang aruman na,lapatBag̓ay na tiya, masyadung pëslëg [ayw̠ang] mabarikan.He got what was coming to him (lit., that (refers to an event is fitting for him (because) he is soYa ray bag̓ay na tiya, indi ra ilëm papaanën, layas ka ilëm.He/she/it got what was coming to him/her/it (lit., that (event) was-fitting for-him/her/it, just do not feed (him/her/it), (he/she/it) is just not from around here. synmirisarbul1
bag̓ay*2v.to appear in a dreamsasang nabtang tung talakinëpënu tan lawii ang naitaw ta sasang maëpët ang yay nagtulduk tung yëën yang dalan ang yang rumbu duun tung balay ang dakulu, kumaw̓utaw unu pay maitaw durung tau laliig baw̓ay ang pamagkaranta durug sadya, ya ray naitaw asta yuu napalakët da ka,isang nailagay sa panaginip ko kagabi na nakita ko isang matanda na nagtuturo sa akin sa daan na papunta duon sa bahay na malaki, pagdating ko ano palang nakita ko, maraming tao lalaki at babae na nagkakantahan ang sasaya, yan nga nakita ko hanggang ako napasama na din.Durug tinlu yang nabag̓ay ang atiya tung talakinëpënu, purisu siguru rinisibiaw ra ka yang Dios.Very excellent is that which appeared in what I was-dreaming, so maybe (it means) that God has-accepted-me.Tung makali ipabulung mi yang mulang atiya tung bawalyan. Natalakinëpënu tan lawii ang nag̓atalungaan ta tinanguni nang layin.Quickly have that (near hearer) child treated by the shaman. Last night I happened to dream that he/she is-being-faced with an illness (lit., a bad body).Tan law̠ii, may sasang nabag̠ay tung talakinëpënu. Naitaw ta sasang maëpët ang yay nagtulduk tung yëën yang dalan ang yang rumbu na duun tung balay ang dakulu. Kumaw̠utaw, unu pay maitaw, durung tawu, laliig baw̠ay ang pamagkaranta, durug sadya. Ya ray naitaw asta yuu napalakët da ka.Last night, there-was something which appeared in my dream. I saw a certain old-person who showed (lit., taught) me the path whose direction was there (far from both spkr and hearer and out of sight) towards a big house. When I arrived (there), what did I see, (but) many people both men and women who were-singing-together with great joy. That (previous event) was what I saw with the result that I too joined them.syntalakinëpënsanawulung
bag̓id*v.to rub two things together, to smear something on a surfacekiskisPinagbag̓iran ta baw̓uy yang ayung naa.This (near spkr) tree was rubbed-against by a pig (to clean itself from muck).Nagbag̓id da ta kuring yang mula tung itsura na.The child smeared his face with charcoal.Yang dug̓u yang karniru ya ray ibag̓id nira tung ambaan yang purta yang mga balay nira.The blood of the sheep, that is what they were-to-smear on the lintel of the door of their houses.Uduy, magbag̓irita. Yang kawayan bëlakën mu, tapus mangayasa ta balukbuk, yay ipabtang mu asan tung sam bëlak ang kawayan ang para ibag̓id tung kabëlak nang kawayan. Kung madëëtan da nganing, atia apuy ra, puidita ra magbuat.Uduy, magpahid tayo. Ang kawayan biyakin mo, tapos magkayas ka ng isda, yan ilagay mo diyan sa isang parte ng kawayan at para ipahid sa kalahati ng ng kawayan, Kung umitin na, yan mag-apoy na, puidi na magsaing.
bailuv.barter, trademga bag̓ay ang puiding paklian katulad tung bëyëd, lambung, ubin may duma pa,mga gamit na puedeng palitan kagaya ng bigas, damit, o kaya ang iba pa.Pabailuw̓ay kanay ta asukar, bailuwanu ka kung matëgbëngaw.Please let me trade (with you) for sugar, I will-barter for it when I go-to-town.Bailuwita ta lambung gëtëk yang lambungu tung yëën.Let us (incl) trade shirts, my shirt is too tight on me.synsaylusalyupakliduwalisalingëdlipëdbakal
balakto think about something whether to do it or not.planoBalaku rin ang magsaay numan piru maktël.I was thinking of going now but (the wind) is strong.May balak ang sayud yang bakës ang atiya, manakaw.That (near hearer) monkey has an evil plan in mind, he will-steal (something).syntimaplanubantabanta
balagn vfileyay gamitën ang nag̓ipagkuskus tung tumbung yang alamri para patarëmën,yan ginagamit ang pinapanghasa sa dulo ng alambre para tumalim.Balag̓an mu yang tumbung yang udyung mu para matarëm.File the tip of your (pl) spear (of a speargun) so that it will be-sharp.Binlësanu yang balag yang aruman ta, balag̓anu yang isi yang talapang.I borrowed the file of our (incl) of our (incl) companion, I will file the prongs of the fish-spear.synkilkig
balatn.sea cucumberMay balat ang bangkil. Makgat ang panganën.There-is a sea-cucumber (called) bangkil. It is tough when eaten.May balat ang kulun. Malëmëk ang panganën. Piru kaministiran ang pangëlngëlan da kanay.There-is a sea-cucumber (called) kulun. It is tender when eaten. But it needs to be
balayhousebahayYang balay yamën tung baryu ra.Our (excl) house is now in the barrio.Yang puyuk ang atiya tung kapungul yang ayu balay ta kalimangu.That (near hearer) opening in the base of the tree is the dwelling of a kalimangu crab.
balëkvMangrove bark used to increase degree of fermentation of tuba.Yang ulit yang tëngël yay pagpaisëg tung tëw̓a.The bark of the mangrove-tree is what makes the coconut-toddy become-fermented.
balëd1n.a-kind-of-soil-adjacent-to-a-beach-having-a-mixture-of-loam-and-sandyang balëd sasang atëëman ta kënay ang indig kaw̓utun ta tëëb.Yang balëd ang naa matinlung luwakan ta kamuti.This (near speaker) baled soil is good for planting sweet-potatoes.Yang balëd ang naa malapad ang kënay asta duun tung atëëmana.[RA: Kung kënay ang malapad, magkabag̠ay kang aningën tang balëd? Kanisipu yang balëd kënay ig tanëk ang paglakëtan?This (near speaker) baled soil is a wide (strip) of sand reaching to its Yang balëd sasang atëëman ta kënay ang indig kaw̓utun ta tëëbThe balëd-kind-of-soil isBaled type of soil is similar to sand which is not hard to dig up. It’s the place-where coconuts, sweet-potatoes, and cassava are planted. Sometimes it’s where the lag̱aylay-grass grows and other types of trees which grow along the side of the beach.
balëd2nthis is a kind of a large wave but which is whole, does not build-up nor break like the waves of very-strong northeast-wind when it-seems that the open-sea is sand.naa sang klasi ta lakun ang darakulu piru bilug indi pamuka ubin pamuslay ang katulad tung lakun yang burasgang kamyan ang midiyu kënay yang alauran.itoy isang uri ng alon ng malalaki piru pabilog hindi bumubuka o kaya'y sumasaboy na gaya ng alon na wasak ng amihan na parang buhanginan sa laot. Mayën balëd ilëm ta kamyan yang lakun ang naa darakulu piru bilug.It’s good that these waves of the northeast wind are only the round-kind, large but round.Linaw ra yang kamyan, balëd na ra ilëm.The northeast-wind is calm now, it only has the round-type-of-wavessynlinawantakël-akël
balësv.1replytugon/sagotAnda pay balës yang sulatu.There is still no reply to my letter.Balësanu yang sulat yang mulang lalii.I will-reply to the letter from the young-man.2take revengeIndita ra mangimalësan tung nagbuat ta malain tung yatën.We (incl) will not take-revenge on the one who did evil to us (incl).Muya mablësaw ka tung pira pang kaldaw. Later-on, I can take-revenge on (you) in a few days.
balik' return 'yay nag̓ainabu tung pagsarayën ang midyu bëlag dunur tung isip,ganyan nangyayari sa pagsakay na medyo hindi bukal sa puso.Yang namagsaay ang atiya ya mamagbalik, midyu linaw ka tiing tëëb.Those (previously referred to who traveled-together-by-boat, they will-return-together, it-seems (that) that (visible but at a distance from both spkr and hearer) ocean is calm.Magbalikita ra ilëm, muya anda asan na manung mu.Let-us (incl) just return now, maybe your (sg) older-brother is not there (near hearer)syntambuslausulikantdiritsyu3
baliin.coparentya ray tawag̓an yang duruang nga maëpëtan ang nagkakasawaan da yang mga ana nira,iyan na tawag sa dalawang mga magulang na naging mag-asawa na ang mga anak nila.Baliia ra yëën numan ay yang mga ana ta nagkasawa ra.You (sg) are my co-parent now because our (incl) children have-married already. Ay ra ti baliing lalii?Where is (the one I call) male co-parent?synluyad
balsabamboo-raftyay salayan yamën ang pagnigusyu ta ian tung Coron,iyan sasakyan namin na maggnegosyo ng isda sa Coron.Madasig yang balsaw, bangkuat kang lag̓i.My raft is fast, the ends are already turned up (so that the drag is lessened).Yang balsa kaministiran yang uruk ang baklu para malakan.Ang balsa kailangan iyong mura na bago para magaan.synbinlay