Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

i


iglawsign, omen [may connote sudden, unexpected]sasang bag̓ay ang taa ilëm tung binit agbëbtang ang pagkatapus bigla ra ilëm ang naplëk tung pagtëlëng yang tau. Ya ra ag̓aningay nira ang makabëw̓ërëng.Paiglaw ra tiya. Ayra kaya yang tau asan ang yag këkdëng ang naitaw? Bigla ra ilëm ang naparëng.That (near hrr) was an omen. Where in the world is that (person) who I saw standing. Suddenly he disappeared.Paiglaw ang dakulu yang tau unung atiyang napatay, nabuwi ra rin. Bilang nadayunan dang napatay.It's a big omen as-for that (near hrr) person said to have died, he came to life (rin). (He would have lived otherwise.) [Something intervened so that he could not return to life.)Paiglaw yang kanug ay pagbitala ta law̓ii. Pagpailala rang may taung nag̓atalungaan ta malain.The eagle gives an omen because it calls out at night rather than the daytime. It shows that there is a person who is facing something-bad.paiglaw. Makabëw̓ërëng. Nungapun, may nagpaita tung yëën ang maninga ulung ta tauang gulping naplëk. Agaaning ka yang aruman mu, Ungkuy, paiglaw ra tiya siguru.ꞌIt evokes-wonder. Yesterday there was someone who showed-himself to me, you would-say it was the shadow of a person which suddenly was-lost. Your companion says, "Friend, that (near hrr) was probably giving you an omen."synmilagrupruibaFor an eagle to call at night does not happen normally. So when it does, it's an omen.
ignëksudden movement of the body when the person is startledyang tau basta indi mabantay paklag̓an mu mag̓ëldan,Yuu ra ngaignëk ang pinaklag̓an yang mulang naa, tag̓isipu duma rang tau.I jumped when this (near spkr) child startled me, I mistakenly-thought is was another person.Naignëk ang naklag tung yëën ti Maya, inlëran, kalaum na tulisanaw ra.Maya got-startled by me, becoming afraid, her mistaken-thought was that I was a murderer.synkëlag1
igpënbe-togethernag̓urugpu ra ilëm,Irigpënën mi ra ilëm ang pagbuat yang anën yamën may yang anën mi. [Kudul]Indi mi ipaigpën tiyang bëyëd ang limbëk ipaag̓ës mi tung almasin.Do not let that (near hrr) rice which has-been-pounded to-be-mixed-with (other rice), separate (it) from the store-bought-rice.Indi nira papagberelag̓ën yang mga tau, papag̓irigpënen da ilëm yang mga lalii, mga baw̓ay, may mga mamaula.They should not separate the people, just let them get-together, the men, the women, and the children.synag̓ësanttimëssagpunsampura
igpitstrictsang kalasing panuw̓ul ta gubirnu mapërës,Maigpit yang urdinansa yang gubirnu atiing tukaw, sinakëp pati yang Banwa yamën.The ordinance of the government long-ago was strict, even our (excl) placed was included.Maigpit tung gamit na yang tau ang atiya, indiita mablës.That (near hrr) person is strict with his tools, We (incl) cannot borrow (anything from him.synulagkalyëk1mapërësantsuwiltu
ilaasn.wild chickenYang manung naang ilaas tung katalunan, indi madëëp ta tau ay durug këlas. Yang ipandëëp tung nira, ang kaisan yag pakulay Tung Banwa durung mga ilaas, piru tung yatën, andang pisan.
ildawpityildaw yang pag̓ëyang tung isip ta tung mga aruman ta kung alang-alang da yang pagkabëtang na,Yang Ampuwan ta punuk ang pisan ta kaildaw.As-for The-one we (incl) pray-to, he is absolutely full of pity.Makakaildaw ka yang mga mamulang ilu ra.synluuykanugunkawawa
imbis1conjinstead ofsasang panaw ta isip ang midyu tung pag̓imasul da tung aruman na, ay indi nadayun yang planu na,imbisImbis masaayaw pa indi ra, ay durung sambër tung pagbilaw.Instead of my being-able-to-go, it cannot be, for there were many hindrances in my fishing (with hook and line).Imbis duunita ra, pabalikita pa.Instead of us (incl) already being there (distant, out of sight), we (incl) have-to-return.
imbis2n,vfish scaleskaliskisImbis ang mag̓angayaw ra rin duun, indi, awiranaw nuyu.Instead of me going there (distant, out of sight), it cannot be, I'm being held-back by you.Imbis mapamasiarita pa tung tag̓a Tala, indi, ay durung pagsambër.synandaliag*
imbusto complete an actionmay kakulanganu pa tung parakdulanu tung utang indi pa nag̓akumplituwanuImbusan mung tanan ang bayaran yang mga utang mu ug̓ud anda ray irintindiën mu.Completely pay for your debts in-order-that there will no longer be anything for you to-be-concerned about. Indi naimbusan ang nanusu yang mulang atiya ay nagliit da ti nanay na ta gësyëng uras.That (near hrr) baby sucking-the-breast (of his mother) was not able-to-complete-it because his mother had-left for a little while.synmanusimpaskumplitubayadantristaurikulang
impaspay-off a debtkatulad tung kinautangan para bëlag magamu kaministiran imbusan dang lag̓i basta may kuarta pa,Impas da yang utang ta.Our (incl) debt is already paid-off.Ëëy, yang utang mu impasan mu ra."Hey there, as-for your debt, pay-it-off now.synpagukumplituimbusmanusbayadantpustabilang1utang
imputshinny-up (a tree)yag kakaw̓ëd tung ayu ang pagkapyat ay anday sanga na yang ayu,Imputun mu kanay takaang burak yang punti.Please shinny-up (and get) these (near but out of sight) bananas.Pag̓imput tung kapungul yang bunga yang mula.The child is-shinying-up the trunk of the betel-nut-tree.Maning taa yang ulag yang mulang pagkapyat tung ayu ang anday talak na, yang kakay na ya ag̓ikipit na tung ayu, yang kalima na ya ag̓ipges na tung abwat yang kulu na, pagkatapus amat-amat ang alsaën na yang tinangunu na ang asta kumaw̓ut tung burak na,Like this is the movement of a person clinging to a tree which does not have any footholds-cut into it, As-for his feet, he compresses them around the tree, as-for his hands, he makes-them-grip above his head, then little-by-little he raises his body until he reaches its fruit.synkapyatantparanëklampud
inabuinaw̓uv.happen
inalisuddenlyyay mag̓aningën ang labas ang kamatayën,Kung yang Dios uras magbalik inali ilëm ang midyu tung kidlat ilëm.When it is time for God to return, it will just be suddenlyInali ilëm yang kamatayën yang tau ang atia indi ngani naglaru.
inangsweatkung yang tau magpëg̓ës ta ubra pamëtëk-pëtëkan ta ulas ang gësyë,Pinanginanganaw ang nangilëp yang linugaw.Kung panginangan da yang mulang atiang magkinitën magdiskansu ra tia yang kinit na.synulas
inëëyn.aunttiya
Iniron.the month of Januaryang buwan ng Enero
inlawto feel ill-at-ease with a close relative of the opposite sexsasang paniman ta tau ang magsintiën na, landaw ra tung magpurutul ang baw̓ay may lalii indi puiding magsagpi ay nag̓asinti ta maning tia midiyu tung mag̓ëldan tung sasa may sasa pangalipudpuran ay bëlag ug̓ali tung yamën ang magnurunutan yang magputul, puidi ka kung mamag̓arumaan ta mga mamula ang mga tulu u subra pa.Indiaw magnunut tung numyu ang magsablay, purusamu baw̓ay; makakainlaw.I am not going to accompany you (pl) walking-over-the-mountain, (because) you are all females; it makes me feel ill at ease.Mag̓inlawan yang putul tang lalii tung yatën ay purusiita baw̓ay.Our (incl) brother feels-ill-at-ease towards us (incl) because we (incl) are all girls.synmalawaySomething a person feels, especially in-the-case-of siblings of the opposite sex, they cannot be-close-to-each-other for they feel like they are afraid-of-each-other. But what supports this idea is the culture's view of sex-- that if they would see a brother and sister walking together, they would automatically read into it that the two were having sexual intercourse with each other.
intamfr. var. ofuntamto-chew-one's food before swallowing itIntamën mu ta mupia para india maklënan. Chew-it-up well, in-order-that you may not have it stick in your throat.Indi ra pangintam yang mula, ya ra ilëm agtëklën.The child does not chew his food, he just gets-it-caught-in-his-throat.synuntamusap
intawv.to look for something which is no longer thereSasang tau ang ya ra ilëm manginsapu tung mga aruman na kung ayra nanganing.Nangintawaw ra ilëm tung mga arumanu, indi ra naskëanu ay indi ra ka namagpakdëk.I just looked-around for my companions, I did not know (that they had left) because they did not inform (me).Yuu ra ilëm mangintaw yang punting nag̓ipalutuku, nalw̓us da pala yang mga mamula.I was just looking-around for the bananas I was-allowing-to-ripen, Surprisingly the children consumed-all-of-them.Abaa yang mga mamulang naa, nangintawaw ra ilëm ang nanginsapu yang punting itinaluku kung tinu ray nangkël.Oh these (near spkr) children (of mine), I just was-looking-around to-find-out-about the bananas I hid, whoever took them?Pinangiklaw-kiklaw nira yang Adi.Nangintaw ra ilëm ang nandawal-dawal ang anda ray naita nang punting lutuk.syndapdapkiklaw-kiklawtëlëng-tëlëng
intra1symsaliv.to-enter-into-an-activityintra: Alimbawa may pamagkarayaman da ang pamagbaskitbul, Mag̓aning yang sambilug, ꞌꞌIndiyaw paintra tung kayam ang atiya, bëdlayu ra ka ilëm.ꞌ[function of pa-? in paintra?]For example there-are (people) playing basketball together. One of them says, "I will not enter into that (near hearer) game, it will just be (something) which I will-get-tired-of-doing..Pag̓intra kayam yang anaung lalii.My son is-entering the game.. [Does this mean that his son has just recently started to play the game?]synimpisa
intra2v.start a processanda ray dumang bida na tangit da ilëm,Ti Don Juan numanyan anday ray dumang bida na, pag̓intra ra ilëm tangit tung karakulan yang balay nira.As-for Don Juan, there was nothing else that his life consisted of, except he just started crying inside of their house.[ Yang bitalang pabilug̠an ta, ya ra yang bitalang ‘karakulan yang balay’. Mampa w̠asu kung iyaning mu ra ilëm ta maning taa: pag̠intra ilëm tangit tung balay nira? Yang pag̠asikaru ya ra yang kinaulug̠an yang bitalang karakulan yang balay. Tung sasang balay, ay pag bëbtang yang karakulana?Indiya ra kanay mag̓intra tung kayam ang atiya indi mu pa sarangan yang bula.synirëglakëtugpu
intulv.understand with-an suffix
ingëladjtakes-a-long-timeyay mag̓aningën ang maawat ang matapus yang ubra,Maingël ang malutuk yang pag̓abuat mi ay kulang yang pagkal na.What you you (pl) are-cooking will-take-a-long-time to get done because the flame (under it) is lacking.Maingël yang suirti yang mga mamulang naang mga darala, anda pay panukma tung nira.It will-take-a-long-time for the luck of these (near spkr) female children (to arrive) (because) there is still no one asking to marry them.Maingël ang dumakul yang mulang naa, tigbak tung ubra. This (near spkr) child takes a long time to grow, working has been hard on him.Kung yang tau baya-w̓aya ang mag̓ubra, maingël yang ubra ang matapus.If people are disinclined to work, it will take a long time for the work to be finished.synmalabyatmatag̓ënmaluw̓ayantmadasigmalakan
ipyasraw, chaffed skinIpyasën yang dikël yang mula natëtëngëd kulang yang dig̓u.The child's neck is chafed because bathing him/her was lacking.Ipyaen da yang itak yang mula, makbik daTe child's crotch is already chafed, it stings already.
iriisn.taboolong standing behavior related to Tagbanwa belief system