Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

k


kasiv.to-ruin another's livingKinasiyan da ta lëw̓ëng yang pangitaw, nag̓aliwag̓anaw ra.My livelihood was-ruined by the-spirit-of-a-dead-person, I am having a hard time now.Yay sasang pagrangga tung pangita ta tau, ay itinuluy na ra tung lëw̓ëng yang pangita yang aruman naThat is one-way to-destroy the livelihood of (another) person, because he consigned the livelihood of his companionn to the spirit of a dead person.
kasu1' legal suit 'Sasang suruwayën papanaw tung aturidad, u may mga katëndanan ëkël kung kaisan tung tanëk, luray.Ti Sabal may ti kapus ang Dansit naglabanan tung kasu tung katalungaan ni Chiëf, sigun tung tanëk.Sabal and youngest brother Dansit opposed-each-other in a legal-case in the presence of the Cheif of Police regarding land.May kasu ni Aurilia ang pag̓atalunga na natëtëngëd tung tanëk na tung Bulalakaw.Aurilla has a legal-case she is-facing about her land in Bulalakaw,synasuntu*
kasu2conj.' but the problem is... 'Sasang riklamu ta tau ang para indi tanya mabilug̓an, ay sasa ra duun midiyu nagkamali yang ubra yang kadagmitan magbarandanan da.Ingkasu pagpaubraa ilëm ang andana taa, purisu maning da tiya yang linuwan yang ubra.But the problem is (that) you (sg) are merely getting (people) to work without your (sg) being here (near spkr), so the outcome of the work is like it is.Atii rin yang aruman ta yay maskëng magripir ta radiu, kasu ilëm anda taa. ...the-only-problem-is he is not hereanttugyandipindir1bandan*sp. var. ofbangdan
katufr. var.katëbsp. var.katëbv. to-search for something previously left behind // to search for something whose location has been forgotten; to return to for something previously left behind '[Sasang ëkëlëkël ang nalipat-lipat da yang pinamtangan, purisu yag sagyap-sagyapay].Pakatuwan mu yang pinamtangan mu yang sërayu.Go back and search for where you (sg) put my slicing-instrument.Pinakatuwanu yang pinagbalayan yang lëbtën, inulik na ka.I went back to where the lebten-bee had-made-its house, it (the bee) returned to it .synkatëbfr. var. ofsp. var. ofkatusagyapdilëm1
kaun1n.crateYang kaun ang naa dawatënu ra tung aruman ta, pamtanganu ta mga ëkëlëkël.As-for this (near hearer) crate, I will-request-it from our (incl) companion, a-place-where I will-put (my) belongings.Magpaubraw ta kaun tung ni Tabunuy, birinikan para matinlu indi mabakta yang ambë.I will get Tabunuy to make a crate (for me), a-place-for-seeds (to be kept) so it will- be-good, (they) cannot-be-gorged-upon by rats.Sasang bag̓ay ang inubra ta tau, tabla yay binuat ang midyu tung baul ay bëbtangan ta mga gamit.Something made by a person, lumber made into something like a-storage-chest because it's a place for tools to-be-placed.synbaul* 1
kaun2n.earthen-wall which delineates a section of a rice-paddyYang gamitan yang sasang kaun tung taraneeman, paranawan ta mga tau ig yay pagtadëngan yang wai ug̓ud yang luwak indi mapatay.The use of the earthen-wall in a rice-paddy is for people to walk-on and its where the water stops-flowing in-order-that the plants may not die.
kawan.large round cooking-potAtiyang kawang dakulu, yay pagbuwatan mi atiyang iyan ang duru ug̓ud sam pabuwat ilëm.That (near hhr) big cooking pot, that is what you (pl) should-use-to-cook those (near hrr) many fish so that it wlll be just one cooking (event) only.synkarag̓ay
kaw̓a1conjand thensang klasi ta pangësën-kësën ang yang gustu na magpanaw pa yang kësën-kësën, kung kaisan liag nang iyaning tiya yang ubra sigi-sigi, ubin pagpaëtad,Naang piku yay pëgsan mung ipaglukad yang punti, kaw̓a dayunan mung arawasan yang mga lingët asan tung kapuntiyan This (near spkr) pick is what you (sg) are-to-pick-up to-dig-up the banana-plant, and then you (sg) proceed to slash the weeds there (near hhr) in the banana-orchard.Pinagrutus yang kiru yang bakës, kawa pinatay nang pinagkëg̓ët tung dikël na.The monkey was run-after by the dog, and then he killed it by biting its neck.only with verbssynpagkatapustaa
kaw̓a2conj.' then, next'Yang bitalang naa pag̓ingaluk pa ta dulangan pa yang isturia ay midyu sinadyaan dang namati. [This word is still rëquësting that a furthër statëmënt bë addëd bëcausë it sëëms that thë përson listëning is happy about what is bëing said to him.]Ta, kaw̓a unu ray nainabung duma?Kaw̓a yang binuat yang aruman ta ya ra ilëm nagdailan ang suw̓uk da ay midyu tung anda ray katapusan yang kërësën.Then, what our companion did was to just make an excuse that he was hungry because it seemed like the conversation would have no end.synpagkatapus
kaw̓a3conj.and thenPanuw̓ula tung mula, Duduy manaw̓uwa ra ta wai kaw̓a manlangawaYou are giving-commands to a child, (and you say to him) "Sonny, draw some water and-then gather some firewood."
kaw̓u1asheskaw̓u ta ayung dakulu ang napukpuk,Nagkaw̓u ra yang batang ang pinarëtanu.The truss which I set-fire-to already became ashes.Nagdig̓u ra ta kaw̓u tung kulu na yang mulang naa.syntëmëkpurbuspugpugapugantbilug 1barag̓al
kaw̓u2n vash become ashnagkaw̓u yang apug,Nagkaw̓u ra yang batang ang nasiruk.The truss which got-burned became ash.Nagkaw̓u rang pisan yang bëlëk ang pinagbaw.The tridacna-clam-shell which I made into lime became totally ash.
kaya' can, able 'tung sasang tau kung anday masarangan na anday mabuat ta,Indiaw ra makaya ang magsakan ta malbat pagmaëpëtaw ra.Kayaaw pa ka siguru yang mga 30 kilus ang bëyëd ang saknën.synsarangantindi
këëbsqat-downlëpëk yang paraklëran purisu itag tutukuk,Kung indi nakëëb yang aruman ta tung kalug sinakëp yang balalang.If our (incl) companion had not sqatted-down in the ditch, he would have been struck by the rope...Ya rag këkëëb ang pagpanaw yang taung atiya, pagsiit unu yang tiyan na.That (near hearer) person was bent-over as he walked, he said that his stomach hurt.synlëkëbtukukanttadlëng
këëtadj, vto-tightly-close something which is opentaklëb ta garapun ang nag̓ëlët da,Ipakëët mu yang taklëb yang lata para indi mabriyan.Close the can tightly so it cannot be opened.Durug kakëët yang pagsiradu mu yang takëp yang butilya.The way you closed the cap of the bottle is very tight. synëlët1antsirangugkal2alug
këg̓av.strangleindi ra alus malinawa yang tau ay napig̓ës da tung dikël na,Yang aruman ta nataw̓al yang dilak na ang kinëg̓a yang taung atiya.As-for our incl) companion, his tongue happened to-extend when he was strangled by that (near hearer) person.Këg̓aën mu ang sëklën yang dikël na ugud mag̓itit.Indi ra alus malinawa yang tau ay napig̓ës da tung dikël naThe person was almost unable to breathe becsause his necksynpig̓ës3sëkëlantbulyawpalpas
këpan.' rice bran 'Ya ra yang pinanlëw̓ëkan, ulit yang paray kanunut yang pinu nadarakTigtig̓ën mu kanay tiang këpa nang pinu, dëkmënu.Matinlung pikpikën tiang këpa na.It would be good to-Yang këpa yang paray kasawa ta dapawfigThe rice bran is the spouse of the chicken-lice
kërë1' epilepsy, shrunken cloth 'Sasang bag̓ay ang kapariu tung awël ang baklu maskin tama yang sukat yang kabwat na pagnabunakan mu magkawëng da.Nagkërë ra yang taruwal ang naa, ang nabtëng tung abwat yang sëdsërën na.These (near speaker) trousers shrunk already, withBaladbaran mu kanay yang awa yang taruwal ang naa nagkërë ra, gëtëk dang pisan tung yëën.synbëtëng1 1ëgnatantwatwat
kërë2n.epilepsy“Ameey, ildawan mu ka yang anaung lalii. Tanya may laru nang kere.""Uncle, show-pity to my son. He has epilepsy.
kig̓afr. var.kaigsp. var.kaigto divluge something that otherwise would not be mentionedmulang pagpataw̓ang purisu pag̓ugtul,Pagkig̓a tung ni nanay na, ay pagpataw̓ang.Ikig̓a mu tung manang mu ang yang mulang atia, yay nangkël yang kiklug tung puyaran mi.Tell your (sg) older-sister about that (near hearer) kid; he was the one who took the egg from the nest. Yang mula pagkig̓a tung ni nanay na ang mag̓aning, "Nanay nungayna pinasalapuaw ni Ineey ang ag̓ad anday kasalananu."A child is complaining to his/her mother, saying, "Mother a-while-ago I was punished by Auntie in-spite-of-the-fact that I did nothing wrong."
kiig' to gently push aside with back hand motion 'sasang bag̓ay ang pariu tung bëyëd ya ra ngailas ay nakaig yang mula ta maktël.Nakiig̓u yang pinggan purisu ya ra ngabugsu.I happened to push the plate so it fell.Kiig̓ën mu tani yang paray ang ampir tung saku ang para mabilug. Move the rice over-here towards the sack, in-order-that it can-be-wholly (in the sack).Atiing pagkasaksak tung ni tatay, dayun dang napalaksu ang nagpanaw tung dalan ang kakiriw̓an. Nasintiyana yang kirib ang pagsaplid tung tiyana, atii pinag̓intra na ra ta kiig /kaaig ang naa pala ya ra yang bitwana. Dayun dang nagpanaw ang asta duun tung Dalusan. Anday tau na. Purisu nanungul da tung bukid ang Diw̓ulalu ang nagsagyap tung yamën. Pagkatapus, duun yang maëpët ang ti Baing Kulit. Pinalw̓ug ang amat-amat ang ibinalik yang bitwa na. Pagkatapus, pagkaulik na yang tanan, dayun dang nangkël ta sakbat. Pinadëën na yang sakbat tung luka, pagkatapus mag̓ulibatbat da. Nag̓aning ꞌApu tung Tubnaw, suma-sumaën mu ang papag̓uyapëtën taang luka yang apu mu.ꞌ Numaan, nagsagyap da ta tapal. Naita na yang ayung Bintilaw. Kinayas na yang kapungul na, tapus pinakinit na tung apuy, pagkatapus itinapal na ra tung luka.syntandëg
kiilv.clear-awayKiilën mi yang mga lingët ang atiya, pagkatapus sirukun.Clear away that (near hearer) refuse, then burn it.Nini, kiilan mu ka yang sirung ta, malingët da.Little-girl clear-off the area underneath us(incl), it's already messy. synkaskaskaigfr. var. ofsp. var. ofkig̓aantmabulingmalingët
kiis' kiss 'mamut yang mulang gësyë purisu mag̓araan na,Yang apung gësyë pag kiis tung ni Bai na baklu maëlëk.Kiisan mu yang ari mung gësyë.synmumuy2ara-ara
kilu1v.to wipe the anus clean after defecatingYang gamitën ang nag̓ipaglimpiu tung buli, ya ra yang bunut.Kiluwan mu kanay tiyang ari mu ta bunut.Wipe-the-anus of that younger-sibling of yours with a coconut-huskIndi mu kiluwan ta biklak muya malukanan yang buli na.Don’t wipe-off (his) anus with a stick, his rear-end might-become-a-wound.Yang gamitën ang nag̓ipangilu, ya ra yang bunut.What is-used to wipe-the-anus is the coconut-husk.
kilu2n.' 1 kilogram 'Nagtakwal da yang prisyu yang bëyëd, 24.00 ra yang sang kilu.The price of rice has-one-up, It's P24 pisus for 1 kilo.Naa pira pang kilu yang aruman ta numaan yang tëkbëkëna.How many kilos was the octopus of our (incl) companion today?Sasang sukatan yang lëbat u bultu yang sasang bag̓ay, ang kapariu yang bëyëd kung pira pang gramu yang lëbat na tung timbangan pati yang duma pang bag̓ay ya ka.It is a measurement of weight or volume (?) of something like rice as to how many grams its weight is on a scale including other things as well.