Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

a


aragatagatatagantsi V. aragantsi.
aragenchaitagantsi vi. {yaragenchaitake} ir rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (una persona o un animal de cabeza chica o pelo cortado). Notonkavetakaro maniro akya oshigapanuta aragenchaitanake. Baleé a un venado, y ahí mismo se fue corriendo. V. aragantsi, gencháintsi.
aragenchatagantsi vi. {yaragenchatake} ir rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (una persona o un animal muy flaco o delgado). Nokemakotakeri notomi imantsigavagetakera, impo chapi noneiri yaragenchatapaake. Había escuchado que mi hijo estaba muy enfermo, luego ayer le vi llegando (a mi casa) muy delgado. V. aragantsi, génchatsi.
aragetatsirira m. los que vuelan (térm. gen. para todo lo que vuela). V. aragantsi; -ge 4.8.2.1; kapánkiri.
aragichotagantsi vi. {yaragichotake} ir rápidamente o trasladarse de un sitio a otro (una persona o un animal de cuerpo pequeñito). Ikemavakerora notomi arakomentontsi akya ishigapanuta ineakerora yaragichotapanuti. Cuando mi hijito escuchó el ruido del avión, se fue corriendo a verlo. V. aragantsi, okitsoki.
aragontatagantsi vi. {yaragontatake} caerse repentinamente, desplomarse (p.ej. una sección de una pared de ponas, una persona que se cae de espaldas). Omakatanake novanko novatuakotakero tantari oga okenake aragontatanake. Mi casa estaba tan vieja (lit. rompible o quebradiza por ser vieja) que corté (las sogas que sostenían) la pared, y ahí mismo se desplomó. V. aragantsi, góntatsi.
arágori f. esp. de araña pequeña de color gris. [‣ No pica; camina encima del agua.]
araitagantsi₁ 1vt. {araitakero} cocinar (frutos grandes). Antari yogavintsatakarora notomi tinti ineakerora tekya ometsote choekyani okiteriitanake, yamakerotyo araitakenerira iritsiro kameti irogakemparora. Cuando mi hijo tuvo ganas de comer una papaya y vio que no estaba muy madura sino solamente estaba pintona, la trajo para que se la cocine su hermana y que la coma. 2vr. {araitaka} cocinarse o estar cocinado/a hirviendo (calabaza o fruto grande). V. oi.
araitagantsi₂ 1vt. {araitakeri} cocinar (orugas, suris, larvas). Opokapai pagiro oatira okogavagetira ogapotite, araivagetapaake osekatavagetapaakara. Mi suegra regresó de haber ido a buscar orugas kapoti, y al llegar las cocinó y (las) comió. 2vr. {araitaka} cocinarse o estar cocinadas hirviendo (orugas, suris, larvas). V. araegitagantsi, ite.
araitaka V. araitagantsi.
araitakeri V. araitagantsi.
araitakero V. araitagantsi.
arákintsi inan.pos. {iáraki} ainan.pos. efectos personales. binan.pos. mercadería. • La forma -arant aparece en temas compuestos (p.ej. ikoshiarantakena koshinti noaraki el ladrón me robó (todas) mi cosas).
arakitagantsi 1vt. {yarakitakero} cocinar hirviendo (huevos, semillas y granos con cáscara, pajaritos). Chapi notasegakera narakitake maroro, irorokona nogaka. Ayer tenía hambre y cociné frejoles; siquiera esto comí. 2vr. {arakitaka} cocinarse o estar cocinado/a(s) hirviendo (huevos, semillas y granos con cáscara, pajaritos). V. okitsoki.
arakitaka V. arakitagantsi.
arakoméntontsi inan.pos. {iarakomento} avión (lit. instrumento para volar). V. arakotagantsi; -mento Apén. 1.
arakotagantsi vi. {yarakotake} volar en algo. Antari pairani nakyasanokyara atankitsi kamatikya onti narakotanake, impo nopigaara onti nokenai savi. La primera vez que fui río abajo volé en (avión), y luego cuando regresé vine por río (lit. abajo). V. aragantsi; -ako 4.8.1.1.
araminkatagantsi 1vt. {araminkatakero} cocinar hirviendo (mazorcas de choclo). Araminkatakero pagiro shinki mechokikyarira opakena nosekatavagetaka onti poshini. Mi tía me dio mazorcas muy tiernas de choclo que había cocinado, y comí muchas (porque) estaban muy ricas. 2vr. {araminkataka} cocinarse o estar cocinadas hirviendo (mazorcas de choclo). Ogari shinki okyarira yamake piri onti araminkatakempa, tekyatanika onkusokite, aikiro tekya ontsotenkempa ontimakera magatiro. Los choclos que tu papá trajo recién van a cocinarse hirviéndolos porque no están duros todavía y además no están completamente desarrollados. V. araegitagantsi, ominka.
araminkataka V. araminkatagantsi.
araminkatakero V. araminkatagantsi.
aranka V. jaranka.
arapatagantsi 1vt. {yarapatakero} cocinar (plátanos con cáscara, vainas). Kamani nonkantakero noshinto arapatakera parianti, iroro nogaigamanakempa. Mañana (por la mañana) diré a mi hija que sancoche plátanos, y esto es lo que comeremos en el desayuno (lit. lo que comeremos tempranito por la mañana). 2vr. {arapataka} cocinarse o estar cocinado/a hirviendo (plátanos con cáscara, vainas). Chapi noaigakitira igeku nogaigakita maroro, kantankicha onti arapataka, tekyatanika antavatasanote. Ayer cuando fuimos a la casa de mi hermano, comimos habas, pero habían sido cocinadas con cáscaras porque no estaban maduras todavía. V. araegitagantsi, opa.
arapataka V. arapatagantsi.
arapogaatagantsi vi. {arapogaatake} chorrear (p.ej. cuando entra mucha agua en una canoa con rajadura, chorrear sangre de una herida, salir mucha agua de una peña). Antari opariganakera inkani chapi okonteatanake nia imperitaku arapogaatanaketyo. Cuando llovió ayer, salió agua de la peña a chorros. V. aragantsi, óani.
arapogaatake V. arapogaatagantsi.