Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

a


antamiatakotake V. antamiatakotagantsi.
antámishi inan. coca silvestre. V. oshi.
antarikotitagantsi vi. {antarikotitake} hacerse adolescente un varón; desarrollarse el cuerpo de un varón. Ige, noneavetaari pitomi antarikotivagetai panikya imonkaratakempi. Hermano, ya, después de tiempo, he visto a tu hijo que está muy desarrollado, casi te iguala en estatura. V. antaritagantsi, okoti, antarokotitagantsi.
antarikotitake V. antarikotitagantsi.
antarini adj.m. adulto, maduro, completamente desarrollado. Yogari ityomiani kapeshi itovaigavageti kara onti itentaigari antarini. Los achunis tienen muchas crías que andan juntamente con los adultos. ◊ Algunas mujeres emplean nantarinitsite mi viejito como término de cariño para referirse a sus maridos. V. antaritagantsi, antaroni.
antaritagantsi vi. {yantaritake} ser o llegar a ser adulto; llegar a la edad de la pubertad; estar maduro o completamente desarrollado. Itimi matsigenka pairo itari irirenti, yonampitari ityomiakyanira ovashi yantaritanai. Había un hombre que amaba mucho a su hermano; lo crió desde pequeño hasta que llegó a ser adulto. V. antarotagantsi.
yantarivagetake él es un verdadero adulto, es anciano o es de edad avanzada. Yogari notomi tera shintsi iragutempa itsinanete oga yantaritasanovagetanai. Mi hijo no se casó (lit. no tomó mujer) muy joven (lit. no rápido), sino hasta que llegó a estar bien maduro.
antarokitagantsi vi. {antarokitake} estar madura (yuca pequeña). Chapi noatake nokamosotakerora noseka mataka antarokitake, nagake maani namake pankotsiku onkotakero nojina. Ayer fui a ver a mi yucal en el que ya estaba madura la yuca, cogí un poco, la traje a la casa y mi esposa la cocinó. V. antarotagantsi, okitsoki.
antarokitake V. antarokitagantsi.
antarokotitagantsi vi. {antarokotitake} hacerse adolescente una mujer; desarrollarse el cuerpo de una mujer. Ogari noshinto nokanakero otyomiakyani noatutira kamatikya, impo nopigavetaa antarokotitai. A mi hija la dejé muy chiquita cuando fui abajo; a mi regreso ya era una adolescente. V. antarotagantsi, okoti, antarikotitagantsi.
antarokotitake V. antarokotitagantsi.
antaroni adj.f. adulta, madura, completamente desarrollada. Nokogake nonkaemakagantakerora noshinto antaroni ompokakera amutakovagetakenara. Quiero hacer llamar a mi hija adulta para que venga a ayudarme. Aiño paniro surari ikogavetaka iragakemera tsinane, kantankicha mameri antaroni onti gotankicha otyomiani. Hay un hombre que quiere casarse (lit. tomar mujer), pero no hay ninguna adulta sino solamente niñas. ◊ Algunos hombres emplean nantaronitsite mi viejita como término de cariño para referirse a su esposa o, si tiene más de una, para distinguir a la primera de las demás. V. antarotagantsi, antarini.
antarotagantsi vi. {antarotake} ser o llegar a ser adulta; llegar a la edad de la pubertad; estar madura o completamente desarrollada. Inkaara noneanakero kaevi aityo opitake tekya antarote mechokempitakya. Gamera nokiasevageti, naganakerome irorokona nogapaempa. Endenantes vi callampas kaevi que estaban creciendo (en un palo en el camino) y que todavía no estaban totalmente desarrolladas, sino que todavía estaban tiernas. Si no hubiese estado cargando tantas cosas las hubiese traído para comer siquiera eso. Impo otovaiganake kutagiteri oneiro iniro okontetanake chokoitaka okaemakotiro: “Noshinto, ¿antarotakevi?” (Cuentan que) pasando muchos días su mamá la vio salir con un pañuelo en la cabeza, y le gritó: “Hija, ¿ya has llegado a la pubertad?” ◊ Es muy común utilizar este término para preguntar a los familiares, especialmente a los padres de una chica que tal vez tenga la apariencia de una adolescente, si ha llegado a la edad de la pubertad.; ◊ Tradicionalmente, cuando una niña experimentaba la menarquía, es decir, su primera regla, era costumbre encerrarla en una especie de tambito durante un mes o más. Mayormente era su madre o una tía materna quien la encerraba y la cuidaba. El tiempo exacto de su encierro se calculaba en base a las fases de la luna pero a veces este período era acortado o prolongado exageradamente, dependiendo de la bondad, o por el contrario de la falta de bondad de la mujer que la cuidaba, o dependiendo de la salud de la niña misma. Mientras estaba encerrada, no podía mirar a nadie ni al cielo. Para ir a orinar o defecar tenía que ir acompañada por la mujer que la cuidaba y solamente mirar al suelo. Mirar al cielo daría como resultado, según se pensaba, el tener cara azulada o llena de manchas overo. ¶ Cuando los padres de la chica se daban cuenta que sus senos estaban comenzando a formarse, (okireanake otsomi lit. sus senos estaban despertándose), señal que se acercaba su menarquía, su padre sembraba algodón para que hubiera una buena cantidad lista y guardada para ella y también se dedicaba a hacer varios husos que su hija necesitaría para hilar, y además por lo menos cuatro gavoarintsikii para guardar el hilo. El deber de la niña, durante su encierro, era hilar continuamente sin descanso hasta terminar todo el algodón reservado para este fin. Antes de eso no se le permitía salir. Durante su encierro, se le despertaba cada mañana más o menos a las tres para acostumbrarla a levantarse temprano para cocinar a su marido cuando lo tuviera. Además se controlaba estrictamente su dieta; por ejemplo, no se le daba pescado boquichico, para evitar que muriera a temprana edad, ni pescado sábalo para evitar que se le cayera la dentadura. Se decía que si comía carne de mono tendría relaciones incestuosas, y la carne de la pava del monte le haría tener canas a temprana edad. Algunas madres tenían la costumbre de castigar mucho a sus hijas mientras estaban encerradas, echándoles agua caliente, picándolas con ortigas, etc. para que aprendieran a ser obedientes. ¶ Cuando salía después de cumplir el tiempo de encierro, era costumbre hacerla vomitar. Según algunos, el propósito de eso era eliminar y así evitar la pereza (ganiri operata); según otros el propósito era quitarle las náuseas y darle buen apetito. Entre otros motivos expresados están los de evitar que se pusiera anémica (ganiri okiteriatanake) o débil o que se cansara rápidamente (ganiri oshigopiseti); también el motivo era evitar que fuera enfermiza o flaca (ganiri omantsigaseti, ganiri omatsati), etc. La madre o tía de la chica preparaba masato fresco okyaakyarira que había terminado de hacer más o menos a las cuatro de la tarde del día anterior al cual iba a salir. A las tres de la mañana del día siguiente, despertaba a la chica y le daba más o menos una taza o tazoncito de moka para hacerla vomitar. Se cortaba un pedazo del tubérculo (okotareakero), se lo rallaba (okontisetakero) y se mezclaban las raspaduras con agua (okonoatashitakerora), la cual tenía un sabor muy amargo (kepishiri). Cuando no se encontraba moka, se rallaba un tubérculo de chogotaroki o la raíz toturopari o oshetopari del arbusto oshetopini. La chica tomaba la moka y al pasar unos minutos, su madre le daba un tazón grande lleno de masato fresco con el propósito de evitar que vomitara sólo bilis, y lo tomaba hasta que comenzaba a vomitar. ¶ También se le cortaba todo el pelo para evitar que el pelo se cayera y se quedara calva en la coronilla. Se le bañaba con agua caliente para que no tuviera dolores por todas partes del cuerpo (onkatsikisetakera), para que no fuera una mujer rabiosa ni contestara con frescura a su madre, como por ejemplo cuando su madre le mandaba a traer agua no le iba a decir: “Piate gaatero viro”. “Ve a traerla tú”. Se le cubría la cabeza con un trapo, un pedazo de tela o un pañolón de tela roja si se podía conseguir. La primera tarea de la chica después de salir era preparar una cantidad de masato para una fiesta de celebración, pero a ella le estaba prohibido hablar con cualquier persona menos con sus propios padres y si violaba este reglamento se le tenía que bañar otra vez con agua caliente y encerrarla de nuevo..• Cuando aparece con -vage cont., significa ser una verdadera adulta, ser anciana o ser de edad avanzada. Ogari novisarote kantakani opirinitira pankotsiku, ataketari antarovagetanai, tenige agaveae oagetaera. Mi abuela solamente se queda allá sentada en la casa, porque ya es una anciana y no puede ir a ningún otro sitio. V. antaritagantsi.
antarotake V. antarotagantsi.
antasamatagantsi vi. {yantasamatake} madurarse (un pichón cuyas alas se están formando). Yogari irirenti tsikyani ikogagetavakeri antasamatanankitsirira. (Cuentan que) su hermano se quedó un rato más buscando a los (pichones) cuyas alas se estaban formando. V. antaritagantsi, isama.
antavatagantsi vi. {antavatake} madurarse, estar desarrollado/a(s) (p.ej. vaina, mazorca con su cascabillo, plátano con cáscara). V. opa.
antavatake V. antavatagantsi.
antavenkitagantsi vi. {antavenkitake} madurarse (vainas, cápsulas). Anta notimaigira anta oyashiaku, nopankivintsaigiro potsoti. Impogini okimotanakera, otegatanake openkitanake antavenkitanake. Allá donde vivíamos en las cabeceras, nos gustaba mucho sembrar achiote. Después cuando crecía, comenzaba a florecer, aparecían las cápsulas y se maduraban. V. antarotagantsi, openki.
antavenkitake V. antavenkitagantsi.
antavoatagantsi vi. {antavoatake} desarrollarse, estar desarrollado/a (yuca, palos). Ogari sekatsi okyarira antavoatanankitsi onti tuveri shintsi ometsoti. La yuca que recién se ha desarrollado es harinosa y se ablanda rápidamente (cuando se la cocina). V. antarotagantsi, opoa.
antavoatake V. antavoatagantsi.
antiegi V. inti1.
antikyátake V. intikyátake.
antsumarikitaka V. tsumarikitagantsi.
antsutaka V. tsutagantsi.
antsutsaitaka V. tsutsaitagantsi.