Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

o


okarentsaatake V. karentsaatagantsi.
okarentsatake V. karentsatagantsi.
okarevatsasetake V. karevatsasetagantsi.
okasagiaka V. kasagiagantsi.
okasagiakotaka V. kasagiakotagantsi.
okasankatake V. kasankatagantsi.
okasavogitaka V. kasavogitagantsi.
okashinketagantsi vt. {iokashinketakeri, yokashinketakeri} botar o dejar en el monte. Itimi pashini tera intempari itomi, ineiri imantsigatanake yamanakeri iokashinketutiri inkenishiku impote tsikyatari inkamake anta. Hay personas que no aman a sus hijos, y cuando los ven enfermarse, los llevan al monte y los dejan ahí para que se mueran solos allí. V. okagantsi1, inkenishi.
okashintsatagetake V. kashintsatagetagantsi.
okashitagantsi vtr. {iokashitakari, yokashitakari} abarcar más de lo que se puede apretar; atreverse o intentar hacer algo sin tomar en cuenta su capacidad (p.ej. un hombre tratando de conseguir a una mujer que es superior a él, o un hombre pequeño y débil atreviéndose a pelear contra un hombre grande y fuerte). Nokogavetaka nontsamaitakerora patuitiro tsamairintsi nonei teri onaronkashite, impo noneavetaro onti nokashivagetakaro onaronkashi tera nagavee nontsonkaterora. Quería cultivar una chacra pensando que no había mucha hierba, pero luego cuando traté de hacerlo, (encontré) que había intentado (cultivar) un lugar con mucha mala hierba y no pude terminarlo. V. kashigagantsi.
okatagianetake V. katagianetagantsi.
okatetagantsi 1vt. {iokatetakero, yokatetakero} meter en (p.ej. en una olla o una bolsa). Ogari ina iavagetira apa ishimaavagetira onkotsiatai nia, yamakerika shima okatetavakeri imposatakeniri shintsi. Cuando mi papá va a pescar, mi mamá hace hervir agua; entonces si él trae pescados, ella los mete en el agua para que se cocinen rápidamente. 2vr. {iokatetaka} meterse en. Antari pairani tekyara oneenkani pashikarontsi onti okatetagani manchakintsi ogatsarankani. Antiguamente, cuando todavía no se conocían las frazadas, se tapaban con cushmas muy grandes metiéndose dentro de ellas. Okaemamatanaketyo: “¡Sa teratyo tata inkentee, ¿ario tatari inkentake?, irorotarityo ikantaganira tera shovintsa onti iokateinteta itentarora itsinanete!” (Cuentan que) ella gritó fuerte: “¡No ha matado nada, ¿qué va a matar?, por eso, pues, le dicen que no es buen cazador, sino que solamente se dedica a (quedarse en la cama) metido en una cushma con su mujer!”
okatevakoreagantsi vr. {iokatevakoreaka, yokatevakoreaka} sacar los brazos o las manos de dentro de la cushma. V. okatevakotagantsi; -re2 4.8.2.10.
okatevakotagantsi vr. {iokatevakotaka, yokatevakotaka} meter los brazos o las manos dentro de la cushma. Okatsinkagitevagetityo chapi kara, nerotyo notomi ikatsinkatakera teratyo inkontevakote, onti ikantakani iokatevakotaka. Ayer hubo mucho frío, así que mi hijo tenía frío y no sacaba las manos de dentro de su cushma, sino que las tenía metidas adentro. V. okatetagantsi, ákotsi.
okatigaataka V. katigaatagantsi.
okatigaka V. katigagantsi.
okatigatsapataka V. katigatsapatagantsi.
okatinkapoatakotake V. katinkapoatakotagantsi.
okatinkatakeri V. katinkatagantsi.
okatinkereaka V. katinkereagantsi.
okatinketaka V. katinketagantsi.
okatsaatagantsi vt. {iokatsaatakeri, yokatsaatakeri} coger con las fibras de una soga no torcida (p.ej. sacando un pájaro de su nido dentro de un tronco); coger con lazo; coger con anzuelo o arpón BU. Inevivetakenari virakocha nomemerite kantankicha notsaneakari nokanti: “Panirotari inake okantakaniri irirori onti iokatsaatakeri nosuraritsite”. Un mestizo me pidió mi pihuicho, pero no se lo quise dar y le dije: “Es el único (que tengo) y nunca tendré otro porque mi esposo lo cogió (con mucha dificultad) sacándolo (de dentro de un tronco) con un lazo”. ◊ Este término se utiliza para hablar de coger pájaros de varias maneras: p.ej. se baja el extremo no retorcido (tera ampitsatempa) de una soga de fibras al nido de un lorito que está dentro de un tronco; se mueve la soga de un lado al otro, y como hay muchas fibras sueltas en la parte no retorcida, éstas poco a poco enredan al pájaro en su pico o en sus patitas; luego con mucho cuidado y paciencia, el cazador lo jala juntamente con la soga hasta que pueda alcanzarlo y sacarlo con la mano. Otra manera es amarrar un lazo pequeño de soga de fibras vegetales iviritsa en un palito y hacer que el lazo caiga en el nido; cuando se da cuenta que se ha cogido el pájaro, sea por el cuello u otra parte del cuerpo, el cazador comienza a jalarlo hacia sí; si el pájaro ha sido cogido por el cuello, hay que jalarlo rápido antes que muera. Este mismo tipo de lazo se usa cuando el cazador se esconde detrás de un escondrijo ivankonare hecho de hojas. Cuando los loros vienen para comer colpa itsímine, el cazador mete el palito entre las hojas y los coge con el lazo corredizo.. V. katsáarontsi.
okatsimonkitake V. katsimonkitagantsi.
okatsinkaatake V. katsinkaatagantsi.
okatsiraanetake V. katsiraanetagantsi.