Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

o


okachotake V. kachotagantsi.
okagagantsi₁ vtr. {iokagakari, yokagakari} cambiar alguien su lealtad hacia otro; preferir; ser leal o fiel a. Tenige inkematsataena nomperavetakari, ishigapitsatanakena inti iokagaiganaka virakocha. Ya no me hacía caso cuando le ordenaba hacer algo y huía de mí (porque) prefería estar con los mestizos. Yogari Joan onti ikisaviigakeri yaventaigakarira virakocha ineakera onti iokagaiganakari. (Sus paisanos) se molestaron con Juan, porque él se había juntado tanto con los mestizos que pensaron que él los estaba prefiriendo a ellos. Tsinane itimakerika onintane ovashi okaganakari okisashitanakari osuraritsite. Cuando una mujer se enamora de otro hombre, comienza a cambiar su lealtad hacia él y odia a su marido. Ogari Eva okagakari ojime. Eva es fiel a su marido, pase lo que pase. Naro chapi nokagakari kentsori tera nogemparo kaevi, kantankicha maika tsonkataatari, irorokya nogakempa paita. Ayer yo preferí comer perdiz y no comí las callampas, pero ahora que se terminó (la perdiz), voy a comerlas más tarde.
okagagantsi₂ vr. {okagaka} estar obstruido el paso (en el río o en la tierra; p.ej. por causa de peñas, remolinos, derrumbes, un árbol grande atravesado en el camino). Noavetaka kamatikya noshitevetanaka, impo nagavetanakaro kamatikya anta samani okagaka tyampa nonkenake niganki nopigaa, ontitari gotanankicha imperita. Iba río abajo caminando por la playa pero cuando llegué más allá, (el camino) estaba totalmente obstruido y no había por dónde pasar (así que) regresé, porque (en ese sitio) había sólo peñas.
okagaka V. okagagantsi2.
okagantagantsi vr. {iokagantaka, yokagantaka} meterse dentro a través de una apertura (p.ej. dentro de una cueva, una madriguera, una casa). Ineventaigapaakaro aratinkake sotsimoroku, oneitatyo tsugn, akya okagantaka asa opegaenkataka tsompogi. (Cuentan que) ellos miraban de lejos y la vieron parada en la puerta, pero apenas ella los vio tsugn, ahí mismo se metió dentro (de la casa) y desapareció. Ipatimaigamatanakerotyo tsirimpi, akyatyo okagantaka etininakiku. (Cuentan que) comenzaron a perseguir a la lagartija, y ésta se metió dentro de la madriguera de un armadillo. V. –gant Apén. 1.
okagantsi₁ 1vt. {iokakeri, yokakeri} avt. botar, dejar, abandonar; separarse de su cónyuge. Inkaara noneiri novisarite ikaemavatapaake okanakerira iriniro oatakera agera sekatsi. Endenantes vi a mi nieto que venía llorando porque su mamá lo dejó para ir a traer yuca. Pia piokakitero otaki otsapiku. Vete a botar las cáscaras al barranco. bvt. hacer desviar o evitar algo. Chapi noaigakitira katonko, impo nopigaigavetaa natatsakakoigavetaka, panikyatyo ovanketapaemparo mapu, shintsikonatyo inake apa itakiatakero iokakero onampinaku avisapanuti. Ayer fuimos río arriba y, al regresar, casi nos atascamos encima de una piedra, pero mi papá hizo un gran esfuerzo para desviar la (canoa), y con las justas pasamos por el lado (de la piedra). 2vr. {iokaka} avr. esforzarse, hacer el máximo esfuerzo (p.ej. levantarse rápidamente para correr, hacer esfuerzo para volar rápidamente). • Mayormente aparece con -an abl. Ogatyo ikenake konkari yaranakera ikitakitaatapanutatyo ee ee ee, pairotyo iokanaka e e e ariompa iatiri. (Cuentan que) ahí mismo el carpintero comenzó a volar arriba y abajo ee ee ee; se esforzaba mucho e e e y seguía volando más lejos. bvr. hacer un movimiento brusco (p.ej. dar una sacudida repentina). Antari yogakerira notomi manii, tera noneeri, iketyotari ivataatsi. Oga noneiri iokanaka togn, ipotevonkititanakara ton, ton, ikaemanakera suiign, noshonkavetanaka kuchagitaka manii. Cuando la isula picó a mi hijo, no lo vi, porque él se había adelantado (en el camino). De repente lo vi sacudirse bruscamente togn, comenzó a sacudir el pie ton, ton y gritó muy fuerte suiign, y cuando miré había una isula prendida en su pie. cvr. posarse (p.ej. un ave grande al terminar el vuelo). Yogari avuntoni iokageta pankomaiseku kameti ganiri yashirianaka. El camungo se posa donde hay muchos bejucos muy tupidos para no caerse. V. gatagantsi1.
okagantsi₂ vtr. {iokakari} llegar a cierto tamaño (comparándose con algo o alguien). Imarane notsitite, iokavagetakena novoriku. Mi perro es muy grande; llega hasta mi muslo.
okagara adv. donde el paso está obstruido (en el río o en la tierra; p.ej. por causa de peñas, remolinos, derrumbes, un árbol grande atravesado en el camino). V. okagagantsi2.
okagavintsatagetake V. kagavintsatagetagantsi.
okagirikantake V. kagirikantagantsi.
okagitagantsi vt. {iokagitakero, yokagitakero} sembrar maíz, trigo o arroz en huecos hechos con un palo (estaca). Yogari apa chapi onti ipiriniventake yovankakera sekatsi, maika irorokya iokagitake shinki. Mi papá estaba ocupado en sembrar yuca; ahora se dedica a sembrar maíz. V. okagantsi1, okitsoki.
okagitsokanetake V. kagitsokanetagantsi.
okago inan.pos. su mazorca, su coronta, su zuro (de maíz). V. shinkikago.
okagutagantsi vtr. {iokagutakari, yokagutakari} encontrarse inesperadamente con algo o con alguien (p.ej. chocarse o toparse con alguien; pisar o pasar muy cerca de; encontrarse o toparse inesperadamente con algo peligroso). Namatsinkavetakara santaviri tera noneeri, okya nokenavetanakara nokagutitarityo iokakaimatanakatyo oogn oogn ishigaiganaka tera nontonke. Estuve acechando huanganas pero no las vi; seguí caminando cuando de repente me encontré con ellas, y ahí mismo comenzaron a correr oogn oogn y no disparé. ◊ Este término se usa mucho para referirse a cuando uno es mordido por una serpiente inesperadamente y cuando uno se encuentra con espíritus maléficos u otras cosas que dan como resultado el daño de la víctima. Aiño seripigari ikogavetaka pairora intsotenkagiteakero ineagetakerira maganiro saankariite, kantankicha iokagutakari matsipanko ipakeri imatsika, ovashi imatsikatantanake tenige inetsajaeri saankariite. (Se dice que) hay curanderos que quieren viajar por todas partes y hacer contacto con todos los espíritus buenos, pero resulta que tienen un encuentro con el espíritu malo matsipanko y él les da su poder malo; por consiguiente comienzan a embrujar y ya no hacen contacto con los espíritus buenos. V. okagantsi1; -gu 4.8.2.9.
okakagagantsi vt. {iokakagakeri} hacer dejar o botar. Yagavetanaka matsontsori atava, impo ipatimatakotanairi otsiti iokakagakeri avotsiku, nagavairi tekyaenka irogumatempari. El tigrillo llevaba una gallina, y el perro lo persiguió, hizo que la soltara (lit. dejara) en el camino, y yo la recogí sin que todavía la hubiera comido ni un poquito. Otimi paniro tsinane onintanakeri osuraritsite ovirentote okakagakero. Había una mujer que comenzó a querer al marido de su hermana, y ella la hizo dejarlo. V. okagantsi1; -akag 4.8.1.6.
okakaitagantsi [redup. de okagantsi1] vr. {iokakaitaka, yokakaitaka} hacer el máximo esfuerzo para escapar instantáneamente (p.ej. dos o más personas, animales, pájaros). Pairani iatake virakocha katonko oyashiaku. Ineaigavakerira timaigatsirira kara, iokakaitaiganaka ishigaiganaka inkenishiku, ipinkaigakeritari. Antiguamente un hombre de raza blanca se fue río arriba a la cabecera. Cuando los que vivían por ahí lo vieron llegando, huyeron al instante y corrieron al monte porque le tenían miedo. V. okagantsi1; -i2Apén. 1.
okakarakiitake V. kakarakiitagantsi.
okakaratake V. kakaratagantsi.
okakaratsenkoatake V. kakaratsenkoatagantsi.
okamachonkatake V. kamachonkatagantsi.
okamamaitake V. kamamaitagantsi.
okamamashitake V. kamamashitagantsi.
okamantsatagantsi vtr. {iokamantsatakaro} lanzarse o saltar a (p.ej. una red). Ikitsavagetakera koki imitaanake shima iokamantsatakaro igitsare. Cuando mi tío estaba pescando boquichicos, éstos saltaban a su red. V. okagantsi1, omantsa2.
okametareitake V. kametareitagantsi.
okametaretake V. kametaretagantsi.