Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

o


oguntsiki V. kuntsíkintsi.
ogúoki inan.pos. su espina (del árbol kutoriki). [‣ Es corta y muy redonda en la base donde se une al árbol.]
ogúronte inan.pos. depresión en la tierra o hoyo poco profundo hecho por un animal o ave de gén. fem. donde descansa, pare crías, o pone huevos. Antari ogitsokira punto, onti ogitsokake oguronteku. Cuando el sapo punto pone huevos, los pone en su nido (lit. en su hoyo o depresión en la tierra). V. gurontetagantsi, igúronte.
oguronteaataka V. guronteaatagantsi.
ogutáaka V. kutagarekíantsi.
ogutarite inan.pos. su albura (lit. su blanco) (p.ej. del estoraque, del tahuari, del palo sangre). V. kutari, igutarite.
oi
oi inan.pos. su fruto de tipo mediano o grande (p.ej. papaya, cacao, calabaza de árbol). • La forma -i (-i5) aparece como clasificador de frutos grandes, bolas y ovillos (p.ej. de hilo o de pita), el exterior de las ollas, la forma de la cara o cabeza, etc. (p.ej. paitiro mampetsa una bola de pita; kamaraitagantsi tener la cara llena de polvo o ceniza; yontankaitaka igitoku él se golpeó la cabeza).. V. ii, gítotsi.
oime V. ojime.
oimentakari V. jimentagantsi.
oítane V. iítane.
oitápage V. oita.
ojenka V. oenka.
ojime V. nojime.
ojimentaka V. jimentagantsi.
ojimentakari V. jimentagantsi.
ojojoo interj. ¡guau!, ¡híjole!, ¡qué extraordinario! • Expresa admiración provocada por la cantidad o la intensidad de algo superlativo. Impo oatake oneapaakero anta ikamotakera, tera intisonkero, aityo osatyotiro. Otatareapaake agake ¡ojojoo!, intiratyo terara iragasanoteri, agumatakeni etari. (Cuentan que) entonces ella fue (al brazo del río) y al llegar vio donde él lo había cerrado (para secarlo) y que no había abierto (la represa), sino que estaba igual tal como la había dejado. Ella comenzó a levantar piedras (buscando carachamas) y ¡qué cantidad más extraordinaria cogió!, pues había muchísimas porque él casi no las había buscado (lit. cogido) bien.
oju AU m. esp. de pelejo. [‣ Según algunos, es el más grande de los pelejos de la zona.]
oka dem. ésta; esta. Impogini iatake iariri antakona anta ikogairora, onti ineapaake opirinivetakara inkaara antagisevagetakera oshita ikanti: “Neero oka, tyarika onake maika kara”. (Cuentan que) entonces su hermano se fue más allá a buscarla y vio el lugar donde ella había estado sentada más temprano haciendo una estera y dijo: “Mira ésta, ¿ahora dónde estará?” Ikantiro ivagirote: “Iroroventi pokagitenaro shinki oka, noatakera nonkogaaterira apa”. (Cuentan que) él dijo a su tía: “Entonces haz que reviente esta cancha para mí, y voy a buscar a mi papá”. Oka es la respuesta a la pregunta ¿oga? ¿ésa? que se usa para iniciar una conversación o preguntar sobre algo. V. oga, onta, yoka, ókari.
okaankimenitake V. kaankimenitagantsi.
okaankipatsatake V. kaankipatsatagantsi.
okaaragitetake V. kaaragitetagantsi.
okaarantagantsi vt. {iokaarantakeri} regar o botar las cosas de alguien. Yogari icha ikisavakagaigaka irirenti, impo ovashi iokaarantakeri kameti iriatakera parikoti. Mi hermano se peleó con su hermano con el resultado de que luego botó sus cosas para que él se fuera a otro lugar. V. okagantsi1, arákintsi.
okaaratsenkoatake V. kaaratsenkoatagantsi.
okaasetagantsi okajasetagantsi 1vt. {iokaasetakero} botar o meter en una masa o en el barro. Tyarikatyo ikantaka notomi tekyaenka irogotumate, iokaasetakero imanchaki ampovatsaseku impo yagairo yogagutaarora. (No sé) qué tendrá mi hijo que no le interesa nada todavía (lit. no sabe nada todavía): se le ha caído su cushma en el barro y otra vez la agarra y se la pone. 2vtr. {iokaasetakaro} entrar o caerse en una masa o en el barro. Iokaasetakaro atava ovuroki. El gallo se ha metido en el masato. V. okaatagantsi, ose.
okaatagantsi okajatagantsi 1vt. {iokaatakeri, yokaatakeri} avt. botar al agua. Iavetaka koki kamatikya ishonkakotaka iokaatakero itonkamento. Mi tío fue río abajo (por canoa), se volteó y botó su escopeta al agua. bvt. botar agua de una canoa. Chapi noaigakitira intati kimoatake vorevagetake kara oyagiatavakero pitotsi panikya ontsitiganake. Yogari notomi iokaatavakero nagatakoigai, tera nontsitigakoige. Ayer cuando fuimos al frente, el río estaba muy crecido y había muchas olas que hacían entrar agua en la canoa la que casi estaba por hundirse, pero mi hijo botó el agua y llegamos a la orilla sin hundirnos. cvt. botar algo del agua. Inkaara noavetaka nonkaatemera omonkiaku niateni pairatake sampantoshiatake, impo nokaagetairo magatiro novemonkiatairo ovashi nokaatake. Endenantes fui a la poza en la quebrada para bañarme, pero estaba llena de hojarasca; así que lo limpié botando todas (las hojas) y me bañé. 2vr. {iokaataka, yokaataka} ahogarse; caerse al agua; perderse en el agua; lanzarse al agua. Iavetaka koki kamatikya ishonkakotaka iokaataka itomi. Mi tío fue río abajo (por canoa), ésta se volteó y su hijo se ahogó. V. okagantsi1, óani.