Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

a


asirto be successful in accomplishing s.t., e.g., medicinemay mga bulung kang indi kumasawa tung disprinsia purisu indi ka mapamayën,meron mga gamot ding hindi bumabagay sa problema kaya hindi din magpapagaling.Indi mag̓asir yang bulung ang naa, bëlag yag pagmaayën yang laru na ang indi yag pag̓ësëg.This (near spkr) medicine will not work, his/her sickness is not getting-better, instead it is-getting-worse.Indi mag̓asir yang lëmay yang laliing atiya pasaw ra.The love-magic of that (near hrr) boy will not work, its power is already gone.antpasawsungaw
asta*conjThat which joins one comment to another commentSasang bitalang pagpailala ra ang yang sasang sinambit may dulang na... kuniksyuna tung magdasun ang sinambit. sambilug kang sinambit. pagsinugpatay ta sambilug ang inaning.////Sasang bitala ang pagsugpatan ta arumanang bitala/katulad tung tau ang panuw̓ul tung aruman na bëlag ilëm sambilug yang nag̓ituw̓ul na kung indi ya ra ag̓adulangay ta duma,isang salita na nagpapahiwatig na ang isang binanggit ay may karugtong pa..kabit sa susunod na sasabihin. Isa lang ang binanggit, pero magkarugtong sa isang sinabi. /// Isang salita na karugtong ng kasamang salita/kagaya sa tao na nag-utos sa kasama niya, hindi lang isa ang iniutos niya kundi yan ay dinagdagan ng iba. Asta atiyang mga aw̓ëlu, yawa ra ka ëkël ang mulik tung balay.[RA:...Yawa ra kay mangkël ang mulik tung balay.]Including that (near hearer) clothing of mine, You (emph) get (it) and go-home.Naang bëyëd ang naa iyatëd mu ka tung mga mamula, muya anda ray anën nira, asta nani pa yang sëra.Ang bigas na ito ihatid mo din sa mga bata, baka wala na silang kanin, pati ito pang ulam.synpatiyakaatiya*
atak*?ya ra yang ëpëd yang nagpasiri,yan ang tira ng nagtahipDuru pa kang atak na yang paniri mu.Marami pa ding latak ang tinahipan mo.Indi mu ra lëbkën yang atak, buug da ilëm tung mga manu.Huwag mo na bayuhin ang latak, ipatuka na lang sa mga manok.synkunallisayënpasi
atatv.1to-become-smallertinanguning pag̓atat, ubin amatamat ang papaniwang,katawan na lumiliit, o kaya unti-unti na pumapayat.Nag̓atat da yang tëkbëkën tung puyuk ang gësyë.The octopus sqeezed through the small opening.Yang tau pag̓atat kang pagniwang ëkël tung disprinsia na.A person also becomes small as he grows-thin by-means of his/her illness.Yang tau pag̓atat kang pagniwang ëkël tung disprinsia na.A person becomes-smaller and thinner because of his sickness.synnatnat2grow-smaller[Ang tao lumiliit at pumapayat dala ng problema niya.]Yang tinanguni ta sasang taung paglaru pag̓atat, ay amatamat dang papaniwang.The body of a person who is-suffering-from-a-sickness becomes smaller because little-by-little he-allows-himself to become thinner.synnatnat
atëdtake, deliverdalaAkday kanay ta wai.Please bring me some water.Iatëd mu naang kapi tung ni tatay mu.Take this (near spkrIakday kanay tung tindak.Pakihatid muna sa kabila.
atëladjitchykatiDurug atël yang tinanguniu tung gilëk yang paray.My body is very itchy from the [gilek] of the rice (unhusked).Matël yang tinanguniyung nagtagbas tung kabulu-w̓uluw̓an.My body is itchy from cutting (weeds) in the area of the bulu-ulu-grass/weed.syngilëk
atëm*THINK THROUGHYay sasang parti tung balay ang yay lugar para tung mga tau ang pangësën-kësënan, tambi yang pangguy,Takwal paatëma tani tung atëman.Paatëma tani, ungkuy.Yay sasang parti tung balay ang yay lugar para tung mga tau ang pangësën-kësënan, tambi yang pangguyIt is the part of the house which is the place for people to converse-with-each-other, it is called tambi.synkarakulancomp. ofdakulsaruksuk
atiithat, far from both speaker and hearerkatulad tung linawa ta, pag̓iw̓ël ta sari-saring pamangan,katulad sa hininga natin, naglalaway sa iba-ibang pagkain.Atii rin yang lutuk ang mangga.Those (visible but far from both speaker and hearer) should-have-been ripe mangoes.Atii ra tanira.There (far from both spkr and hearer) they are already.synuwayatiya*naatakaaasanantanda2ay ra
atugadjunable to have children due to agekatulad tung mga manu tapus da yang pangiklug na ay maëpët da, maning ka tia yang sasang lalii ang indi maana tung ni kasawa,Atug da yang manung atiya indi ra mangiklug.That (near hrr) chicken, is-unable-to-fertilize-a-hen it will not lay-eggs anymore.katulad tung mga manu tapus da yang pangiklug na ay maëpët da, maning ka tiya yang sasang lalii ang indi maana tung ni kasawa na.Similarly for chickens, (when) their egglaying is already finished because they are already old, it is like that too for a male who cannot have children from his wife.applies only to animalssynbawas1bakyaw2antmulug̓ana1
atulv.stone encirclement for protectionyay sasang ubrang malbat katulad tung pag̓akwat ta batu para tumpukun ang iatul tung pinantag ang pagpakdëngan ta balay.Atulan mu ta mga batu yang binit yang pinantag mu para indi magdalag̓an yang tanëk.Circle with stones the edge of (the ground) which you levelled-off so that the earth will not roll down (the hill).Atulan mu ta batu yang kapungul yang kapari para indi tulyarën ta baw̓uy.Encircle with stones the stem of the kapari-root so-that it will not be-uprooted by a wild-pig.Yang pag̠atul sasang ubrang malbat katulad tung pag̓akwat ta batu para tumpukun ang iatul tung pinantag ang pagpakdëngan ta balay.Encircling (s,t,)-with-stones, is heavy work like removing stones in order to dump them, making a stone encirclement forsynkamadatarutugtumpuktumpi
awak1 structural part of roof paraller to ridge pole kasangkapan yang balay tung abwat ang pangasiaw̓an.Kasyawan mu ra ilëm yang balay mu tutal napabtangan da ta awak na tung abwat.Ayung bilug da ilëm yang ipabtang mung awak yang balay mu, basta pilikën mu yang mga tadlëng.
awak2v.to have a miscarriagenakunanAbaa kanugun ka yang ipag̓ung atiya. Tan law̓ii, naawak daOh my how sad is that (near to hrr) my sister-in-law. Last night she had a miscarriage.
awagadj, vto miss what was-being-aimed-at[baw̓uy rin yang tinag̓ad nira piru nabawag̓an ka nira purisu indi naëklan,[baboy din ang sinaksak nila pero nagmintis din sila kaya hindi nakuha.Awag ang kalimang manag̓ad.(His) hand will-miss when he spears (an animal).Purtalën mung panag̓ad, indi mu awag̓ën.You aim at the vital-part when you (sg) spear (it), do not miss (it).Baw̓uy rin yang tinag̓ad nira, piru nabawag̓an ka nira purisu indi naëklan,What they would-have-speared (was) a wild-pig, but they happened to-miss-it, so it was not gotten.Awag ang pisan yang isip yang aruman ta, pakdulan ta ubra nang matinlu, indi malëlyag.The thoughts of our (incl) companion are completely off-target, give (him) something good to work-on, he does not want (it).Awag yang planu nira, bëlag tama.Their plan is off-target, it's not correct.synpaltusalang-alang2palyadubawag 1minusantasintadupëtëtpiligrusu
awatadv, va job that takes a long time to finishsasang ubra ang yag prusigiray, kapariu tung amëk, may duma pa,isang trabaho na talagang pagtitiyagaan, katulad ng banig at iba pa.Maawat yang ubrang pag̓amëk.The work of weaving a mat takes-a-long-time.Kung yang tau tamaran indi maimu ta paypay ay maawat ang ubra.If the person is lazy, he will not be-able to make a paypay, because the work takes-a-long-time.synsanggëlsambërsaganglingatatrasaduantmadasigmalakan
awayv.to-be-opposed-to
awëg1n.type of charm used to protect one's crops from theft and causing-harm to the offender.Pabtangan mu ta awëg yang kaluakan mu para indi ra takawën.Put a hex in your planted-area so that it will not be-stolen-from.Yang lugar ang naa may awëg na dilikadu.This (near spkr) has a hex in-it (and is) dangerous.For-example, if he steals a coconut, he's carrying it home, he will not be able to put it down, but instead, he will be made to return to where he plucked it (the coconut). (This allows the owner to catch the thief. The way to tell if a place is hexed is if one's urine does not foam.)synpaëlëgSomething a person does to protect his crops because whoever would enter the place-where-they-were-put, he will be struck and it will-cause (him/her) to-become-sick from which he may-die.
awëg2to swing (someone in a hammock) back and forthsynablëng
aw̠ëtadj.difficultËë, aw̠ët da ilëm ang maita ta samung.Yes, it is just difficult to find samung-shellfish.Ay kabuay rang pagsagyapu ta pag̠ubraanu, aw̠ët da ilëm. How long have I been searching for work, it's just difficult.Aw̓ët da ilëm yang pandilëm yamën tung tëëb. Yang kaliliw̓agën ang naa kaw̓ut da ilëm ang mëkelita ta iyan ay duru rang distrusu ang pag̓abuwat yang dumang mga manig̓iyan. Our (excl) searching in the ocean is already just difficult. ThisPusibling maita pa ta payukan, ay ag̓aspuk da ilëm purisu malaka ra ilëmIt-is-impossible to still see a turtle because they have just been-eliminated so there-is only a few of left. synimurat
awid1hold-back, restrainyang baw̓uy ang tinagkës pagkurbut indi masuspindi yang mula,ang baboy na tinalian nagpumiglas hindi mapigilan ng bata.Indi mawiran yang mula yang sëkëd yang baka, pagkurbut.The kid/child is not able to-restrain the cow by-means of its rope, (because) it's surging-ahead.Awiran mu ra kanay yang putul ta mamangnita ra kanay.synsagangsuspindipëgëngpigarantpalpasbulyaw
awid2to-withhold
awigadjlook likeMagkapariu, tung ulag may tung itsyuraMagkahawig sa galaw at sa mukha.Yang mulang atiya awig kang pisan tung ni tatay na yang ulag na.As-for that (near hearer) child, he absolutely looks-like his father in his movements.Yang mga mamulang naa magkaawig ta itsyura.As-for these (near spkr) children, their faces look the same.Yang taung atiya, awig ni manung tung itsyura piru tung kadakul gësysë tung ni manung.As-for that (previously-referred-to) he looks like (my) older-brother regarding (their) faces, but regarding size, he is smaller than (my) older-brother.Awig kang pisan tung ni tatay na yang panggiyu-giyu na.His body-language absolutely looks-like (he body-language of his fatherYang mga tau kung kaisan pag̓ërëkëlan ta awig.Sometimes people share (the quality of) looking-alike.synalënganggidsug̓utsuwadtirnukampi1 1antapartiag̓ësaski*
awuln.kind of small bamboo, similar to buluk.Yang awul yay pag̓aubra yang tag̓a Mangali ang palauta.The awul-bamboo is what is-used-to-make into a flute by those from Mangali.Tung yamën anday awul.In our (excl) place there is no awul-bamboo..naa sang kalasi kang midyu tung buluk, piru darakulu arabubwat yang laaw na. Inay kung unu pay matinlung gamitan na yay indi maskëanu.(This) (near spkr) kind of awul-bamboo is similar to the buluk-bamboo, but it is larger (and) its sections are longer. I do not know what is a good use for it, that is what I do not know.Anday tënëk yang awul, pariu tung bulukThe awul kind of bamboo does not have any thorns (on it) similar to the buluk kind of bamboo.Malaag yang awul; bëlag pariu tung kawayan ang sënsën yang kapungul na.The (trunks ) of the awul kind of bamboo are widely-spaced; it's not like the kawayan kind of bamboo whose trunks are tightly-spaced.
aw̓awv.to be healedyay sasang palaksu tung mga malëlbat ang ubra ay indi sarangan ta sam bilug ilëm, purisu kaministiran yag pagsakada ta tau para magpatawang,Maning ang maning ang asta mamuswang da ig maaw̓aw ra.Continue-to-do-it until it (e.g., a boil) opens-up and heals.
aw̓ay1to travel-side-by-sideyay sang kalasing pagsaraayën ang masadya ay indi magtarantanan, mintras pamagsaay ya kay kërësën,yan isang uri ng pagbiyahe na masaya ng hindi mag-iiwanan, hanggat magkasakay sige ang usapan.Aw̓ayita ilëm, indiita magbëlag̓an.Let's just go-side-by-side, let's not be-apart-from each other.Ita rag pag̓araw̓ay ang patindak tung banwa andamal, para masadya.We (incl) are already side-by-side going-across to Banwa tomorrow so-that it will-be-happy.Yay sang kalasing pagsaraayën ang masadya ay indi magtarantanan, kung indi magaraw̓ay, mintras pamagsaay ya kay kërësën,One type of riding-in-a-boat which is joyful is not to-be-inline-with-each-other but to be-side-by-side, while riding-on-a-boat at-the-same-time conversing (with-each-other).Siraita ra andamal ang magsaay, [patagbayaw] araw̓ayita.Tomorrow we (incl) will travel on the sea together, we (incl) will fo side-by-side.anturitag̓antan2
aw̓ay2v.move side by sidesabayIta rag pag̓aw̓ay ang magsaay para masadiya.We (incl) are travelling side by side in order for us to be happy.Aw̓ay-aw̓ayën mu yang mula; maluw̓ay pang mamëltay; muya mauri.Stay-beside the kid; he is still slow in paddling (the boat); he might fall-behind.syndëngansabaytëpëng2anttag̓antan2