Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

a


akotagantsi oakotagantsi vt. {yoakotakeri} mover junto con algo o en ello. Akari aka nonoriavetaka, ontitakeni noshinto omagempitakera oshigashigatakara oakonatanakena menkotsiku, tera nomage. Cuando trato de echarme aquí, mi hija se pone a jugar corriendo; mueve el emponado (lit. me mueve junto con el emponado) y no puedo dormir. V. agantsi; -ako 4.8.1.1.
akya₁ V. ikya.
akya₂ atya adv. de inmediato, enseguida, en ese mismo momento; tantas veces, siempre (indica pérdida de la paciencia). Yogari matsontsori ineavakerira matsigenka, akya imitaanake iatake inkenishiku. Cuando el jaguar vio al hombre, de inmediato saltó y se fue al monte. Yagiro antakona yomanaka onaronkashiku ikemisantumaigirityo kogaigavetankicharira irogaigakerimera akya yavisageiganake. Se fue un poco más allá, se escondió entre la maleza y en ese mismo momento escuchó a los que querían matarle al pasar (buscándole). • La repetición de akya en una frase junto con un verbo de movimiento como ir o andar tiene la idea de estar en movimiento perpetuo o de estar yendo de un sitio a otro. Yogari icha itsitiki tyarikara ikantara irirori tera intimagantsite, onti yanuiti akya iatuti, akya iatuti, tera intimakote irashi irirori iseka. (No sé) qué tendrá mi hermano mayor que no vive permanentemente en un solo sitio, sino que anda de un sitio a otro y nunca tiene su propia yuca para comer. Inkaara noatutira inaku, noneapairo pirento pirinitake, impo oneavake akyatyo okaviritapanuta togn akyatyo otsatai, naro nokanti ariorokari okisaka. Endenantes cuando fui donde mi mamá, encontré a mi hermana sentada allí, pero cuando me vio que estaba viniendo, se levantó rápidamente togn yéndose (a su casa); pensé que seguramente estaba enojada. ; • Muchas veces el uso de akya indica una reacción negativa. Narotakaniroro akya notsatake kamatikya kogapage inkamake notomi yagakerira maranke. Estoy muy arrepentida (lit. yo tengo la culpa) de haber ido río abajo, (porque si no hubiera ido) no hubiera muerto mi hijo por una mordedura de serpiente. Okanti: “¿Tyara pinkantaigakerora pishaonkate irorokyani pagapitsaiganake ovatsatsite? Akya nokantaigimpira arione, tera pinkemaige”. (Cuentan que) ella dijo: “¿Por qué le hacen así a su abuela (lit. qué van a hacer a su abuela de ustedes) quitándole a ella su carne? Tantas veces les he dicho que la dejen, (pero) no hacen caso”. Kañotari naro akyari nogoti noniantarora iriniane virakocha, iriromparorokari sankevantaigatsirira pairo irogoigake iriniantaigakemparora. Si hasta yo puedo hablar castellano (a pesar de no haberlo estudiado), ¡cuanto más los estudiantes deben saber hablarlo! Kañotari karanki ikisavintsaitakainiroro, ariompa maika gara tyani pokumatatsi, ¿ario akyari inkenkiaitanakae? Si antes nos aborrecían tanto, con mayor razón ahora nadie vendrá (a vernos), ¿acaso ahora recién van a acordarse de nosotros? ¡Akya onti pamatavinatakena kantakevi inti pagiri, kogapagetyo inti shimoto! (Cuentan que él respondió:)¡Pero tú me estás engañando, pues, diciéndome que son suris cuando en realidad son larvas shimoto (que no se comen)! Noneiri ikenapai notomi yamapaakeri ityomiani tsuvani ikanti: “Inaa, neri tsimeri yoka pimpiratakemparira”. Nonoshikavetari intityo tsuvani nokantiri: “¡Akya inti tsuvani! ¡Tyara intsimeritera kara, sa inkanteroro!” Vi a mi hijo trayendo a una cría de un pájaro chicua y me dijo: “Mamá, aquí está este pajarito para que lo críes”. Lo agarré pero era un chicua y le dije: “¡Pero éste es un chicua! ¡Cómo va a ser un pájaro cualquiera, nada que ver con éste!”
ákyani, akyaniroro de inmediato (sin pensar). Virotakaniroro okyara akyani pishiganaka, maikari terorokari inkisavintsaitempi maika. Tú mismo tuviste la culpa desde el comienzo por haberte ido (a ese lugar), y ahora ¿no te están maltratando (lit. seguramente no te están maltratando)?
akyáenka V. ikyáenka.
akyákona V. ikyákona.
akyara V. ikyara.
amaagiitaka V. maagiitagantsi.
amaagishitaka V. maagishitagantsi.
amaagishitakero V. maagishitagantsi.
amaaka V. maagantsi.
amaateniataka V. maateniatagantsi.
amaatsataka V. maatsatagantsi.
amaatseitaka V. maatseitagantsi.
amaavokitaka V. maavokitagantsi.
amagotagantsi vi. {oamagotake} ser de una sola pieza sin costura (p.ej. una frazada, una prenda de vestir) (lit. la tela se va). • Aparece con un adverbio como osatyo. Ogari pashikarontsi tera avovitempa niganki, onti osatyo oamagotake. Las frazadas no tienen costura sino que son de una sola pieza. V. atagantsi, omago.
amañaventake V. mañaventagantsi.
amañaventakotakero V. mañaventakotagantsi.
amareaataka V. mareaatagantsi.
amarintsi
amárintsi jamárintsi inan.pos. {oámare} telar. V. amatagantsi.
amasónaku [del cast.] adv. en el río Amazonas o cerca de él.
oamataganira
amatagantsi jamatagantsi vt., vi. {oamatakero, oamatake} tejer. Ogari notsinanete aiño okirikake, impogini ompaikake oamatakerora ompeganakempa manchakintsi. Mi mujer está hilando, y después va a preparar el telar y tejer una cushma (lit. va a tejerla y va a convertirse en una cushma). Ogari noshinto tekya ogote oamatera, kantankicha impogini ompokake ovisarote ogotagakero. Mi hija todavía no sabe tejer, pero luego vendrá su abuela y le va a enseñar.
amatakotagantsi vt. {oamatakotakero} entretejer (p.ej. plumas o adornos junto con los hilos). V. amatagantsi; -ako 4.8.1.1.
amatsáire V. matsáirintsi.
amatsoyampiaka V. matsoyampiagantsi.
améntontsi jaméntontsi inan.pos. {oámento} herramienta que se utiliza al tejer para ajustar bien los hilos. V. amatagantsi; -mento Apén. 1.