Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

p


paponátiro adj.inan. un paquete de algo de gén. inan. (p.ej. patarashca de chonta). • Tradicionalmente, se refería a cosas envueltas en hojas. V. pátiro, opona.
paraatagantsi 1vt. {yaparaatakero} desperdiciar, malgastar, desaprovechar (líquido). Yogari etini ikantiri maniti: “Kametitake pogakenara, kantankicha aityo patiro nonkantakempirira, gara paparaatiro noriraa”. (Cuentan que) el armadillo le dijo al tigrillo: “Está bien que me comas, pero hay una cosa que quiero decirte: no vayas a desperdiciar mi sangre”. 2vr. {aparaataka} desperdiciarse (líquido). Impo ikanti: “Maika piate pagutera tsipana iroro pishitatantakena ganiri aparaata noriraa”. (Cuentan que) luego le dijo: “Ahora anda a traer una hoja grande para ponérmela abajo para que no se desperdicie mi sangre”. V. paratagantsi, óani.
parantagantsi 1vtr. {iparantakaro} cometer incesto; hacer algo en contra de un pariente consanguíneo; cometer actos homosexuales. ¡Tyampa inkantanake inti iparantanaka iriri imairetanakeri! ¡(No sé) en qué andará si se niega a hablar con su propio padre! Maika naro nokemakotakeri ani iparantakarora yagavetarira iriri yagakerora. Ahora he escuchado que mi cuñado ha cometido incesto tomando la (mujer) que era de su padre. Ikonogaigaka surariegi tera paniro inkoge tsinane iragakerora, inti iparantaigaka irapisuraritene yagakerira. Hay algunos hombres que no solamente quieren casarse con mujeres, sino que cometen actos homosexuales tomando a los de su mismo sexo (lit. tomando a sus otros hombres). 2vr. {iparantaka} suicidarse (lit. hacer algo contra sí mismo); hacer fracasar lo que uno mismo hace. Yogari koki ipigatanake, ikiiro parantaacha itonkakara. Mi tío se volvió loco y se suicidó matándose a tiros. Itimagarantake matsigenka iparantara ikiirora kantaacha tatarika yovetsikake. Algunos hacen fracasar cualquier cosa que ellos mismos hacen.
parantavótsote inan. esp. de achiote (lit. achiote de relaciones incestuosas). ◊ Tradicionalmente era utilizado por ambos sexos para pintarse uno mismo de modo que un pariente no se diera cuenta y no se resistiera a una relación incestuosa. V. parantagantsi, potsoti.
paraparatagantsi vi. {iparaparatake} tener muchas manchitas blancas en alguna parte del cuerpo, estar o ser moteado/a, salpicado/a, etc. Pairani teratyo nonkañovetempa maika. Maikari maika onti noparaparatanake otsotenkanakena maganiro notinkoku. Tera nogote tatoitarika, impa irororika novatse. Antes yo no era así. Ahora me están apareciendo muchas manchitas pequeñas y blancas en todo mi cuerpo. No sé qué será, tal vez sea pinta.
parari
parari m. nutria. V. chavarópana.
paratagantsi 1vt. {yaparatakero} desaprovechar, malgastar, desperdiciar, despojar o causar que algo provechoso o apreciado deje de serlo. Ikantiro itsinanete: “Paparatutakenari novakitsate pikisutakenari pogishigutakenariniroro”. (Cuentan que) él le dijo a su mujer: “Qué lástima que me hayas despojado de mi gavilán reprendiéndolo y así haciendo que se me escapara”. 2vr. {aparataka} gastarse; malgastarse, desperdiciarse, no ser o dejar de ser útil o provechoso (p.ej. una persona por estar incapacitada, ausente o muerta; algo útil o bueno que se malogra, se malgasta, se termina o se pierde). • También se utiliza este término para expresar que uno echa de menos a alguien, o que tiene pena por algo o por alguien que antes le era útil o le daba gozo, pero que ya no funciona o actúa así; la cosa o la persona que se añora o se echa de menos es el sujeto del verbo reflexivo. Impogini okantakero ishinto: “Inaa, aparataka pinato. Gamera pikishiro, ogotagaigakaeme game tsipereavageigi kirikaigaera”. (Cuentan que) entonces su hija le dijo: “Mamáa, qué pena (que se fue) mi cuñada. Si no te hubieras enojado con ella, nos habría enseñado a hilar y no estaríamos sufriendo para hacerlo”. Ikantiro: “Maika pinkontegetaera sotsi piagetaera kara pinkuavenkivagetaera pitsitsitate, ma aparatanaka, irorokona gumaigakempa”. Él le dijo: “Ahora sal afuera, ve por ahí y cosecha tus porotos, porque están desperdiciándose; por lo menos eso podremos comer”.
pareagantsi 1vt. {yompareakero} desportillar algo enlozado. Yogivarigakero noveratote notomi yompareakero nokantiri: “Notomi, ario pikantavagetaka viro paparatutakenaro noveratote”. Mi hijo hizo caer mi plato desportillándolo, y le dije: “Hijo, ¿por qué eres así?, ya me has dejado sin plato. 2vr. {ompareaka} estar desportillado/a algo enlozado. Nokenkisureakotakaro noveratote ompareaka, maika sanankake. Tengo pena por mi plato que estaba desportillado; ahora tiene hueco. V. –re2 4.8.2.10.
Páreni f. mujer muy importante en la tradición oral. ◊ Tradicionalmente se contaba que Pareni era la hermana de Pachakamu y que ella tenía mucho poder sobrenatural y creador de manera que fue ella quien dio origen al boquichico, al que engendró. Luego, uno tras otro, transformó a sus tres esposos fastidiosos en el picaflor tsonkiri, la abeja suro y el escarabajo shitati respectivamente. Después tomó como esposo a Kinteroni a quien verdaderamente quería. Al final de su vida, se fue al río Tambo donde su sobrino, Igiane Pachakamu, la sopló convirtiéndola en el cerro Ompikirini para vengarse de lo que ella había hecho a su padre, haciéndolo caerse por el barranco cuando se puso a cierta distancia de él. Okisanaka oga Pareni otasonkakeri ojime okantakeri: “Shoo, pimpegempa tsonkiri, iriroankiniri pairo ipinkavageti tera isekatempa”. (Cuentan que) Pareni se molestó y ejerció su poder sobrenatural sobre su esposo (lit. lo sopló) diciéndole: “Shoo, vas a convertirte en picaflor, porque el picaflor tiene asco de todo (lit. tiene mucho miedo de todo) y no come nada”. Ikantaigi ogari Pareni onti itasonkakotanakerora Igiane Pachakamu opegantanakarira tivi. Decían que a Pareni la sopló Igiane Pachakamu, y por eso ella se convirtió en sal. V. Pachákamu.
parenkaatagantsi 1vi. {oparenkaatake, omparenkaatake} rebosar. 2vr. {oparenkaataka, omparenkaataka} rebosar. Pairora oshatekaataka kovitiku, avisaatanakerora oparenkaatanaka. Cuando una olla está muy llena de algún líquido, (el contenido) empieza a sobrepasar su capacidad y rebosa. V. óani.
pareto m. lora aurora.
paria inan. tornillo (esp. de árbol grande). ◊ Se usan los troncos para hacer canoas.
parianti
parianti [del cast.] inan. plátano.
pariantiato inan. chapo; chicha de plátano. V. parianti; -ato Apén. 1.
pariantigánire inan. esp. de yuca. V. parianti, kaniri.
pariantigito inan. flor de plátano (lit. cabeza de plátano). V. parianti, gítotsi.
pariantishi inan. platanal; hoja de plátano. V. parianti, oshi.
pariatagantsi vi. {opariatake} caerse (el agua en una caída). Ogari nia nagaatirira choenisano opariatake katonkokya, nerotyo opiriatira aka kamatikya, noatuti anta nagaataatira. La quebrada de la cual saco agua tiene una caída (lit. el agua que saco cae) un poquito más arriba (de donde vivo); por eso cuando se seca aquí abajo, voy allí a traer agua. V. parigagantsi, óani.
parienkatagantsi vi. {oparienkatake} avi. lloviznar. Aamokasevetaka kantankicha tera omparigasanote inkani, choeni oparienkavagetake. Está muy nublado pero no está lloviendo fuerte, sino que solamente está lloviznando. bvi. haber una epidemia. Antari omparienkatera shomporekitagantsi, maganiro imantsigavioiganake matsigenka. Onkuta pashinikya tuanankitsine, pashinikya tuanankitsine, impo inkamaiganake impogereaigakempa. Cuando llega una epidemia de viruela (o sarampión), todos se enferman. Día a día uno tras otro caerá, luego morirán y serán exterminados. V. parigagantsi, énkatsi.
parienkatashitagantsi vt. {oparienkatashitakeri} dar (una enfermedad) (lit. caer aire con propósito de alguien). Oparienkatashitakena shomporekitagantsi noshomporekisetanake. Me está dando sarampión y estoy llena de granitos en la piel. V. parigashitagantsi, énkatsi.
parigagantsi vi. {iparigake} caerse; lanzarse hacia abajo. Antari itsarogakera koshiri ipinkakerira otsiti itsarotakerira, okonogaka ipariganake savi kipatsiku ishigapanutatyo. Cuando un mono negro tiene miedo porque un perro le ladra, a veces se lanza a tierra para poder escaparse corriendo. • Cuando aparece con la palabra inkani, significa llover. Yagaigavetaaro avotsiku oparigamatanaketyo inkani jiririri ¡tyarika!, omaranetyo kara. Llegaron otra vez al camino y comenzó a llover bien fuerte jiririri, ¡qué barbaridad!, (era) como un aguacero.
parigakotagantsi vi. {iparigakotake} caerse junto con algo o en algo. Yatagutapaake shivitsaku, igenarekyatyo yovatuakovagetavakeri Ankachaki tsugn, iparigakotanake ikantavagetaketyo savi taagn. (Cuentan que) él estaba subiendo (el barranco) en un bejuco, cuando de repente Ankachaki cortó la soga tsugn y él se cayó juntamente con ella taagn. V. parigagantsi; -ako 4.8.1.1.
parigashitagantsi vt. {oparigashitakeri} sobrevenir a uno sin motivo (p.ej. miedo, tristeza); caerse encima de algo (aves de rapiña). Nonoriavetanaa nomaganaemera, katsiketyo oparigashitapaakena notsarone notsarogavagetanaketyo kara. Me eché para dormir, pero de repente un gran miedo me sobrevino sin ningún motivo y comencé a tener mucho miedo. Tyarika kara inoriaka igamaga, ineventumatakarira samponero katsiketyo iparigashitapaakeri. Por dondequiera que haya un cadáver echado (en el suelo), los buitres lo ven, y ahí mismo caen sobre él para (devorarlo). V. parigagantsi; -ashi 4.8.1.10.
parigitagantsi vi. {oparigitake} caerse (semillas o frutitos). Antari oparigitakera okitsokipage inchatokipage savi kipatsiku, ipokashiigakero kentsori yogaigakarora. Cuando las semillas de varios árboles caen al suelo, las perdices vienen y se las comen. V. parigagantsi, okitsoki.
parigiteagantsi vi. {oparigiteake} ser época de lluvia, invierno. • Cuando aparece con -an abl., indica el comienzo de la época de lluvia. Antari karanki tekyara nompoke aka, ario pinkante osarigavagetake tera aiñokya omparige inkani, maikari maika atake oparigiteanai. Antes de venirme aquí estaba en pleno verano, y las lluvias estaban demorando, pero ahora, sí, ya han comenzado. V. parigagantsi, oégite.