Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

p


pamporetsa V. porétsantsi.
pamuatagantsi vt., vi. {opamuatakeri, opamuatake} coger o sacar algo de un río o quebrada metiendo las manos en el agua. ◊ Tradicionalmente, buscar carachamas de esta manera era oficio de las mujeres.• Mayormente se usa para referirse a buscar carachamas o boquichicos debajo de las piedras en una quebrada. Ikantiro: —¿Tyara pagakeri etari? Okanti: —Onti pamuatakeri noshinto. —¿Dónde has conseguido estas carachamas? —él le preguntó. —Mi hija las cogió (sacándolas de debajo de las piedras en la quebrada) —ella respondió. V. óani.
pamuatakotagantsi vt. {ipamuatakotakeri} buscar algo metiendo la mano o las manos en un líquido. Nopamuatakotairo nogocharate okaavetakara. Estoy buscando mi cuchara que se cayó al agua. V. pamuatagantsi; -ako 4.8.1.1.
pamusetagantsi vt. {ipamusetakero} meter la mano en una masa para buscar o sacar algo. Ogari ina otsikaatira ovurokitsite, tera oninte impamuseigakerora ananeki, onti opasegeigiri paniropage pamokoku itsoseigakera. Mi mamá cuando cierne su masato, no quiere que los niños metan la mano (en la olla) en la misma masa, sino que les da a cada uno en calabacitas para que la chupen. V. pamuatagantsi, ose.
panampíniro adj.an. un lado de (p.ej. un pescado ahumado partido por la mitad). Aiño nogakeri shima shinkori anta, panampiniro nogaka. He guardado el pescado ahumado allí, solo comí un lado. V. pániro, nampínantsi.
panampítiro adj.inan. un lado de (p.ej. el costado de una persona; el contenido que está a un lado de una olla). Tatarika gakena panampitiro okatsitantanakena. (No sé) qué tendré que me duele el costado. Nonkotakerora sekatsi opasotatake. Panampitiro oposatake, apinampitene tera omposate. Cociné yucas (en una olla), pero solamente (se cocinaron) por un lado. Las que estaban a un lado estaban cocinadas, las que estaban al otro, no. V. pátiro, nampínantsi.
panarenkagantsi vi. {opanarenkake} salir una hoja. Atake ontsireanaka nosankevantite opanarenkagisetanake. Kamani nagashitaero tsireri nontsirekaerora. Se despegó mi libro saliendo las hojas hoja por hoja. Mañana voy a conseguir resina para pegarla. V. ópana; -renk 4.8.3.11.
panari m. esp. de pájaro azul con pecho marrón. • También se le conoce por el nombre jiriti que es un apodo basado en su canto jiriririri.
panarikyatagantsi vi. {ipanarikyatake} morir de repente sin causa aparente. Yogari koki noneiri shintsivagetake tera tatampa gumaterine. Osamanitanake katsiketyo ituanake pa kamake, nokaemakotakero notsinanetsite nokantiro: “¡Taina, panarikyatake koki!” Al parecer, mi tío no tenía nada y estaba completamente sano. Un poco más tarde, de repente cayó muerto y llamé a mi mujer y le dije: “¡Ven, mi tío ha muerto repentinamente!” • La diferencia entre este verbo y komutagagantsi es que este verbo indica muerte repentina y komutagagantsi indica enfermedad repentina.
pánaro inan. shamburu (esp. de árbol). [‣ Tiene espinas en todo el tronco (el cual es suave por dentro como el tronco de la papaya y no sirve para nada); produce vainitas amarillas medio redondas que las tortugas shakiririnti comen y semillas que son parecidas a las semillas de papaya y que emiten un olor feo..]◊ Se usa la palabra panaro para referirse a la halitosis en son de insulto, burla o broma, no importa si la persona a quien se dirige la tenga o no. V. ventagantsi1.
panashinteki inan. zapote (esp. de árbol).
panatagantsi vt. {ipanatakeri} dar algo en contra de la voluntad del que recibe, insistir en dar a alguien lo que no quiere. Yogari ige atake ishiganaka ishigapitsatanakarora itsinanete teranika ininteronika, tsikyatatari ipanatakeri iri. Mi hermano se ha escapado, se ha ido escapándose de su mujer porque no la quería, sino que fue el padre de ella el que se la dio a la fuerza. V. pagantsi; -na2 4.8.2.7.
panatoagantsi vtr. {yapanatoakari} entrar en una persona y controlarla, poseer a una persona (un demonio). ◊ Tradicionalmente se pensaba que el resultado de esta acción era que la persona se enfermaba, a veces se volvía loca y había otros cambios en su fisonomía y en su manera de actuar. Dejar de comer yuca y enflaquecerse mucho eran considerados como síntomas de esta condición. Todo el mundo temía mucho a la supuesta víctima por su facultad de victimizar a otras personas haciéndoles sufrir al igual como estaba sufriendo ella. Se pensaba que el remedio era que un chamán, por medio de sus espíritus auxiliares (inetsáane) matara al demonio; esto daba como resultado la muerte de la víctima también pero de otra manera se decía que seguiría sufriendo y contaminando a cada vez más personas que estarían controladas por demonios al igual que su victimario.. Antari yaagatira matsigenka ikonogagarantaiga apanatoanakari irorori, nerotyo tera shintsi inkame, irorotari shintsitagakeri, onti yatsipereake, otimake onti ikoganake intinkaraantanakera irirori. (Tradicionalmente se pensaba que) cuando un hombre tenía relaciones sexuales con un demonio mujer, a veces acontecía que ella entraba en él y lo controlaba; por eso no moría rápidamente porque ella le daba fuerza pero él seguía sufriendo y a veces comenzaba a querer tener relaciones (con otras mujeres y al hacerlo) igualmente las hacía sufrir. V. kamagarini, sékatsi, inato.
panava inan. almidón de maíz cocinado. ◊ Se ralla el choclo tierno, se le cierne en un tazón grande, y se le cocina en baño María hasta que tenga la consistencia de queso. Se considera que es muy rico.
panavakintsi inan.pos. {ivanavakite} lunar negro.
panekitagantsi vi. {opanekitake} ser harinoso/a (p.ej. sachapapas, pan del árbol). Ogari pantyarego onti opanekitake kañomataka akishitaganira magona metsopanekima. El pan del árbol es harinoso como cuando se asa la sachapapa que es harinosa y suave. Opanekitake no es tan fino como opanetake.. V. opane, okitsoki.
pánikya pánitya adv. casi; (estar) por o a punto de; (faltar) poco. Yogari sankati ikireinityo inkaara tekyaenkara onkutagitetasanote, yogotavaketyo panikya onkutagitetanae. La pucacunga se despierta antes de que amanezca y sabe cuándo está por amanecer.
paniri V. ani.
paniriagantirema adj. muy gordo/a (animales grandes). V. paniriagantiretagantsi.
paniriagantiretagantsi vr. {yapaniriagantiretaka} ser muy gordo/a (animales grandes). Yogari apa ikentakeri shintori kapatsari ¡ojojoo, inkeivagete kara!, tera imatsatumate, paniriagantiremataka. Mi papá mató con flecha un sajino muy gordo, ¡qué gordo estaba: no estaba ni un poquito flaco, sino muy gordo! V. paniriagantsi, igántire.
paniriagantsi vr. {yapaniriaka} ser extremadamente gordo/a. Yapaniriaka piri panikya intankanake. Ariorokari omirinka isekata, tatarika yoga. Tu papá está tan gordo casi a punto de reventarse. Tal vez come todo el tiempo, ¿qué cosa comerá?
paniro V. iraniro.
pániro adj.an., pron.impers. un(a); uno/a, solo/a. Paniro yapuntanaka apa iatakera inkenishiku, tera tyani intentumatanake. Mi papá se fue al monte solito sin ningún compañero. V. pátiro.
paniroanintagantsi vi. {opaniroanintake} avi. dar a luz a un solo bebé. ◊ Se usa este término como eufemismo para dar a luz a mellizos/as en lugar de usar piteanintagantsi; tradicionalmente se decía que si una joven usaba este último término le iba a cutipar y que ella misma iba a dar a luz a mellizos, algo que se prefería evitar. Chapi omechotake pirento onti opaniroanintake, paniro kamankitsi, yogari irapitene aiño. Ayer dio a luz mi hermana y fueron mellizos: uno de ellos ha muerto y el otro está vivo. bvi. ser mellizo(s) o melliza(s). Yogari otomi pagiro onti ipaniroanintake. Los hijos de mi tía son mellizos (lit. el hijo de mi tía es uno solo). V. pániro, piteanintagantsi.
panirokya adj.an., pron.impers. uno/a ya. • Denota la idea de haber comenzado con uno/a y que va a seguir con más; nunca significa “uno/a más”. Noatanakera inkaara katonko, noneanakeri ani aiño itsagaatake, panirokya yagake segori. Endenantes cuando fui río arriba, vi a mi cuñado que estaba pescando con anzuelo y que ya estaba cogiendo un pez zunca. Ogari noshinto yashikitanankitsirira panirokya oshintotaka. Mi hija menorcita ya tiene una hija. V. pániro; -kya Apén. 1.