Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

o


oenitake V. enitagantsi.
oenitsatagakero V. enitsatagagantsi.
oenitsatake V. enitsatagantsi.
oenka ojenka V. énkatsi.
oénkaki inan.pos. su flor (de maíz, caña, etc.).
oenkatake V. enkatagantsi.
oentyaatake V. entyaatagantsi.
oentyamagotake V. entyamagotagantsi.
oentyatake V. entyatagantsi.
oeratakeri V. eratagantsi.
oerigaka V. erigagantsi.
oerigakero V. erigagantsi.
oéroki m. esp. de hormiguita de color marrón medio rojizo. [‣ Solamente vive en huecos en el cetico inkona y pone sus huevos adentro.]
oeshikitake V. eshikitagantsi.
oevankarotake V. evankarotagantsi.
oga 1dem. ésa; esa. Ikantiro: —Ina, ¿aityo pitseokite? Okantiri: —Jeeje, nero oga noriankicharira kara menkotsiku, atsi ganakero. —Mamá, ¿tienes una bolsa? —(cuentan que) él le dijo. —Sí, ahí tienes (una) que está en el piso; a ver, llévala —le respondió ella. Ikantiri ivisarite: “Iroroventi kamani piatakerika pinkogaerora pitsiro pimpampokitanakero oga avotsi”. (Cuentan que) su abuelo le dijo: “Entonces mañana cuando vayas a buscar a tu hermana, sigue esa trocha”. • La forma ogaa se usa mucho para llamar la atención, para iniciar una conversación preguntando cómo está la persona con quien se está conversando, para preguntar sobre algo anteriormente mencionado o entendido de manera recíproca, etc. Cuando el propósito es llamar la atención o preguntar a alguien cómo está, la respuesta mayormente es oka. Impo ineiri ikenapai itomi teratyo inkantatigumatempa ikantiri: —Apa, ¿ogaa? Ikanti: —Oka. Entonces vio acercarse a alguien que era idéntico a su hijo y que le decía: —Papá, ¿cómo te va (lit. ésa)? —Estoy bien (lit. ésta) —le contestó él. 2adv. hasta ahora, aunque ya; tan pronto que. Oga seguido por una forma repetitiva o regresiva de kañotagantsi estar o ser así significa ya está mejorándose (lit. está otra vez como estaba antes. También se lo usa en frases verbales que indican el paso de más tiempo de lo esperado o una acción más intensa o contraria a lo esperado. —¿Oga pikañotaa? —Jeeje, oga nokañotaa. —¿Ya estás mejor (lit. ya estás otra vez como estabas antes)? —Sí, ya estoy mejor (lit. ya estoy otra vez como estaba antes). Yogari notomi ariorokari imakanatake, nerotyo maika oga imaranevagetanake tera irinie. Tal vez mi hijo vaya a ser mudo, y por eso ahora, aunque ya es grande no habla todavía. Notomi, atsi gagutaempanityo, oga pipirinitsantsatake kara, ¿matsi tera pinkatsinkate? Hijo, vístete pues ¿por qué estás así (lit. estás sentado) desnudo?, ¿acaso no tienes frío? Nomperatakari ige intsamaitakera, oga otovaigavagetanake noaveta tera intsonkatero nokantiri: “¡Tatatyora gakempi oga pipiriniventanakero!” Ordené a mi hermano que trabajara en la chacra, y después de mucho rato cuando fui (a ver) no había terminado y le dije: “¡Qué es lo que te pasa que hasta ahora no has terminado (lit. que estás demorando tanto)!” Yogari koki imatakero ipotakero itsamaire oga ¡tyarika!, ontagavagetempatyo kara. Mi tío ya ha quemado su roce, y era increíble lo bien que se quemó. V. oka, onta, yoga.
oga/ogatyo okenake ahí mismo, de inmediato. Agapaakero omaraneku inchapoa otikakero tyampa onkenae, tsikyani oguitakovetakarora oniate, otenataketari apakuitarotyo piarintsina togn ogatyo okenake pooro. (Cuentan que) ella llegó a un árbol grande que le impidió (el paso) y no tenía por dónde pasar; trató de bajar el agua con mucho cuidado, pero como pesaba mucho, soltó a la calabaza togn y en ese instante se rompió pooro.
oga/ogatyo okenake See main entry: oga
ogaa V. oga.
ogaankitakero V. gaankitagantsi.
ogachapákini adj.pron. de dedos grandes; grandes (dedos). • Se puede usar el pf. o2- tanto para referirse a los dedos mismos como también a la persona de la que son los dedos; para referirse a la persona, mayormente se incluye el plural -page. Ogari ina ogachapakipageni. Mi madre tiene dedos grandes. V. o2- Apén. 1; igachapákini.
ogáenkani adj.pron. de voz alta o no fina (anormalmente fuerte por naturaleza, o por alzar el volumen (p.ej. de un radio)). Ogari pirento onti ogaenkani. Mi hermana tiene una voz muy fuerte. V. o2- Apén. 1; igáenkani.
ogagentsireni adj.pron. ser de mucho bulto. Antari amaatanakera novito chapi, irororatyo timpatuakotanakero ogagentsireni inchaponkiti. Mi canoa fue llevada por el río ayer, porque un tronco muy grande (lit. el pie de un tronco de mucho bulto) arrancó (la soga en la que ésta estaba amarrada a un palo). V. o2- Apén. 1; gentsiretagantsi.
ogagítoni adj.pron. de cabeza grande, cabezón(a); grande (p.ej. una piedra; la papa o el tubérculo grande del cual brotan los demás tubérculos onko). V. o2- Apén. 1; igagítoni.
ogakítsoni adj.pron. grande (p.ej. ojo, semilla, grano, fruto pequeño que es relativamente grande). Ogari iroki pitoni onti ogakitsopageni. Los ojos del musmuqui son grandes. V. o2- Apén. 1; igakítsoni.
ogákona adv. con moderación, no tanto; al poco rato. Yogari pitomi gara pipiri tovai tinti, ogakona pimpakeri. No le des mucha papaya a tu hijo, dale con moderación. V. oga; -kona Apén. 1.