Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

sh


shavogáari adj.sust. tibio/a (un líquido). Yogari notomi ianatitake inkaara. Maika gara nokatantari katsinkaari, onti nonkatantakempari shavogaari. Mi hijo estaba con fiebre anoche. Ahora no lo voy a bañar con agua fría, sino que lo bañaré con agua tibia. V. shavogaatagantsi.
shavogaatagantsi savogaatagantsi 1vt. {ishavogaatakero, isavogaatakero} calentar líquido hasta que esté tibio. Karanki nomantsigavagetanakera, inti neakena notomi ityomiakyanirira choekyani yogotanake, nerotyo nomiretanakera, ishavogaatakero nia, ipakena noviikakara. Hace poco cuando me puse enferma, me cuidaba mi hijo que todavía es muy chico, pero ya está aprendiendo un poco; así que cuando tenía sed él calentaba agua hasta que se ponía tibia, me la daba y la tomaba. 2vi. {oshavogaatake} estar tibio/a (líquido). Noshinto, piate gaatute nia pishavogaatashitakerira piariri nonkatanaerira, choeni oshavogaatake. Hija, ve a traer agua y caliéntala para que yo bañe a tu hermano; solamente debe estar un poco tibia. V. shavogatagantsi, óani, shavogáari.
shavógari adj.sust. aadj.sust. un poco caliente, tibio/a; algo que abriga bien (p.ej. una frazada). badj.sust. cálido/a. V. shavogatagantsi.
shavogatagantsi 1vt. {ishavogatakero} calentar. Okutagitetamanakera nosekataigakempara, oketyo oshavogatakero ina chopi. Temprano por la mañana cuando vamos a comer, primeramente mi mamá calienta la mazamorra. 2vi. {ishavogatake} calentarse hasta tener una temperatura normal; bajar la temperatura después de tener una fiebre alta con escalofríos; enfriarse algo caliente hasta ponerse tibio. Antari inkaara ianativagetanake notomi ¡tyarika, ikovaanaketyo kara!, maikari maika atake ikatsinkagetanake choeninivani ishavogatake. Anoche mi hijo estaba con una fiebre muy alta; pero ahora ya le está bajando la temperatura, y sólo falta un poco para que se normalice. V. shavógari.
shavokáintsi inan.pos. {ishavokai} ainan.pos. todo el cabello (de una persona). binan.pos. el plumaje de la cabeza de un ave. V. savotagantsi, oi.
shemokogisetagantsi V. semokogisetagantsi.
shemokonáintsi inan.pos. {ishemokonai} diente incisivo o canino, colmillo. V. áitsi.
shemókontsi V. semókontsi.
shemokotagantsi V. semokotagantsi.
sheshegiríkiti shiogiríkiti m. esp. de vencejo (o golondrina). [‣ Tiene plumaje blanco y alas negras; vuela en bandadas; hace sus nidos en huecos de las peñas o rocas.]
shevítantsi V. sevítantsi.
shiagantsi vt. {yashiakero} sacar o arrancar por la raíz (plantas, cabello, etc.). Yogari novisarite tera inkañogete, inti pairo yantavageti. Pine inkaara iatumatakera sotsi yashiakero novasotikite. Mi nieto no es un buen muchacho, sino que es muy travieso. Por ejemplo, endenantes fue afuera y arrancó de raíz mi plantita de almendra.
shiageshi inan. esp. de palmera. [‣ Sus hojas son poco usadas para techar casas porque no duran.] V. oshi.
shiani
shíani m. am. oso hormiguero. bm. esp. de gorgojo con hocico largo parecido al hocico del oso hormiguero.
shianke inan. esp. de palmerita con espinas grandes.
shiánkeki inan. frutito de la palmerita shianke. V. okitsoki.
shiárontsi inan. diarrea. V. shiatagantsi.
shiarontsienka inan. epidemia de una enfermedad con diarrea. Maikaniroro tyampa atake, oposanteenkagematanaka mantsigarintsi. Pine maika okaravetanaka merentsi, irorokya pokaenkatapaatsi shiarontsienka ishiavageiganaka ananekiegi. Ahora a dónde iremos, (porque) hay toda clase de enfermedades. Por ejemplo, ahora recién está desapareciendo la gripe y viene otra enfermedad que es con diarrea; ya están con diarrea muchos niños. ◊ Tradicionalmente se decía que no se debía mirar al cielo cuando se ponía rojo a la salida o la puesta del sol, porque si uno miraba le podía dar un ataque de disentería con sangre, y de ahí iba a contagiar a todos y habría una epidemia. Yogari shainka ipinkasanovagetiro kiraagiteri ikanti: “Onti shiarontsienka, tyampa kantero kamaguterora, kantakarika shiatanankicha”. Mi abuelo tenía mucho miedo cuando las nubes o el cielo se ponía rojo y decía: “Es (señal de que va a haber) una epidemia de diarrea con sangre y no debemos mirarlo de ninguna manera (lit. cómo pués mirarlo), (porque si uno lo mira) puede comenzar a tener diarrea”. V. shiárontsi, énkatsi.
shiatagantsi vr. {ishiataka} tener o estar con diarrea. Ishiataka notomi inkaara tsitenigetiku ¡tyarika!, nokireaventakerira namampiapinitakerira asa yogiro kutagite. Mi hijo estuvo con diarrea toda la noche y me he desvelado con él acompañándole a cada rato (al baño) hasta que amaneció. V. shitagantsi1, óani.
shichákintsi 1s.pos. {ishichaki} as.pos. un feto o recién nacido. • Se usa este término para diferenciar a un recién nacido de los otros hijos y para preguntar con cariño sobre un recién nacido. —¿Yogari shichakintsi? —Aiño. —¿El recién nacido? —Está bien. —¿Yogari noshichakitsite, aiño? —¿Mi recién nacido, está bien? Ogari noshinto atake itovaiganake otomi. Maika timai pashini shichakintsi ikyaenkarira omechotai. Mi hija ya tiene varios hijos. Ahora ya tiene otro bebito que recién ha nacido. bs.pos. el menos desarrollado de una camada (p.ej. de perritos). Yogari irotsitite icha imarapagerikatyo kara ariomaipagerikatyo. Paniro nonevitakeri ishichaki, tsikyata naro nogimonkakeri. Las crías de la perra de mi hermano eran grandes y lanudas. Yo le pedí una (que era) la más pequeña para hacerla crecer yo mismo. 2inan.pos. {oshichaki} algo muy flacucho o todavía no desarrollado. Oavetaka ina otsamaireku agemera sekatsi. Okigavetaka tekya ontime ovatsa, onti timankitsi oshichaki. Mi mamá fue a su chacra a sacar yuca. Escarbó, pero todavía no estaba desarrollada (lit. no todavía tenía carne) sino que solamente estaba muy flacucha (lit. solamente tenía la raíz muy fina). • Se usa la forma -shichaki en temas compuestos para referirse a un cuerpito flaquito o todavía no desarrollado (p.ej. tsigeri kiteshichakiri mono frailecito de cuerpo flaquito). V. oshítsaki, shichakitagantsi.
shichakitagantsi vi. {ishichakitake} tener forma delgada, flacucha o todavía no desarrollada. ◊ Se utiliza este término como eufemismo para estar embarazada. ¿Ario ishichakitake? ¿Estás encinta (lit. él está con su forma todavía no desarrollada)?
shicharákintsi BU inan.pos. {ishicharaki} ropa despintada, vieja, rota o harapienta; trapo. V. shichakitagantsi, charákintsi, manchakintsishiteki.
shiegi AU pron.poses., adj. nuestro/a, nuestros/as; de o para nosotros/as (incl.). V. ashi2; -egi1 1.3.1.
shién shién shién onom. sonido producido por el insecto shienti.
shienti m. esp. de insecto verde (esp. de homoptero de la familia membracidae). Yogari shienti inti mashonti, tera irishige, tsikyani yanuiti. El insecto shienti es un zonzo (lit. es un sordo), no corre sino que anda muy despacio. ◊ Emite el sonido shien shien shien; se le teme, porque tradicionalmente se decía que era el espíritu auxiliar de los brujos (inetsaane matsikanari). También se decía que era el “arma” de los brujos en el sentido de que esto era lo que ellos utilizaban para hacer daño y matar a la gente en vez de hacerlo directamente. Se contaba que el shienti cogía residuos de la comida, de los trapos, algo de las huellas, etc., de la víctima que había escogido, los llevaba al brujo, y él los enterraba en un hueco escarbado al lado de la candela. A este proceso se le llamaba gavogotantagantsi o yagavogotakeri; según se afirmaba, el calor de la candela comenzaba a quemar al dueño de las cosas quien comenzaba a sentir dolores por todas partes del cuerpo. También se afirmaba que el remedio era buscar al brujo al que se le echaba la culpa de haber enterrado las cosas y obligarlo a sacarlas, si no, el enfermo no se sanaba; un brujo que no quería hacer daño a la gente, podría ser obligado por el shienti a hacerlo y, si no obedecía, moría.