Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

ts


tsamaitakotagantsi vt. {itsamaitakotakero} cultivar o limpiar de hierba mala alrededor de algo. Itsamaitakotakero sarigemineki ompote intsikoitakerora. Él estaba cultivando alrededor del cacao para poder cosecharlo. V. tsamaitagantsi; -ako 4.8.1.1.
tsame tsáame exhort. vamos; ¡vamos!
tsamékario exhort. ¡vamos rápidamente! ¡Tsamekario shigaiganake, nokemakoigakeri pokaigai aigankitsirira katonko yamaenkaigake merentsi! ¡Vamos rápidamente (a escaparnos), porque he escuchado que los que fueron río arriba regresan trayendo la gripe! V. tsame; -kario 4.15.6.
tsaménityo exhort. ¡vamos, pues! • Denota un poco de impaciencia. ¡Naro nokantavetakempi gara pipoki, ariompani pishintsitanakeri, maikari tsamenityo! ¡Yo te dije que no debías de venir pero tú insistías, (así que) ahora, pues, vamos! V. tsame; -nityo Apén. 1.
tsamépage exhort. ¡vamos rápidamente! V. tsame; -page 7.3.
¡tsamepagénityo! ¡vamos, pues, rápidamente!
tsamératyo exhort. vamos (en el sentido de ir para averiguar o probar). Nokemakotakeri ikisantasanovageigi kamatikyanirira. Atsi tsameratyo kamosoigavetutemparira, arisanorikara ikisantaigi, pigaigaetyo. He escuchado que los que viven río abajo son muy malos. Vamos, pues, a ver, y si es verdad que son malos, regresamos. V. tsame; -ratyo Apén. 1.
tsamiri
tsámiri m. paujil, paují (esp. de ave). V. acha.
tsánaro inan. esp. de planta que produce tubérculos blancos comestibles llenos de nudos.
tsaneagantsi vtr. {itsaneakaro} no querer dar algo (no necesariamente en sentido negativo); guardar o cuidar celosamente; no querer que alguien toque o vea algo. Ikenkiagani pairani matsigenka itimira ine, ¡tyarika, teratyo choeni! Okantanavetakari itsinanete onkogakenerira, teratyo ininte, itsaneakarityo. Se cuenta que antiguamente había un hombre que tenía piojos, ¡qué barbaridad, tenía muchísimos (lit. no pocos)! Su mujer le decía que se los iba a buscar, pero él no quería que ella los tocara. Yogaenokanakara itomi ogokine, onevivetakari. Itsaneakari ikanti: “Arione, irirotari notentapinita nashimirintaigara, onti pogapuntareitakenari”. (Cuentan que) cuando el hijo de su tío ya era un joven (lit. era alto), ella se lo pidió. Él no quiso dárselo y dijo: “Déjalo, él es a quien siempre llevo como compañero cuando voy a pelear y vas a privarme del único (compañero) que tengo”.
tsanoreagantsi vt. {yontsanoreakeri} hacer que alguien se golpee en el cuello. Yogari notomi yontsanoreakeri irirenti itsanoku chapi yapakuakerira, maika ario irinonavagete. Mi hijo hizo que su hermano se golpeara en el cuello ayer cuando (estaba cargándolo y) lo soltó, y ahora está muy hinchado. V. tsánotsi; -re2 4.8.2.10.
tsanorenkagantsi 1vt. {yontsanorenkakeri} golpear en el cuello. 2vr. {yontsanorenkaka} golpearse el cuello. Inaa, okatsivageti notsanoku nontsanorenkakara chapi nashirianakara menkotsiku. Mamá, me duele el cuello, porque me he golpeado ayer al caer del emponado de la casa. V. tsánotsi; -renk 4.8.3.11.
tsánotsi inan.pos. 1{itsano} cuello; garganta. 2{otsano} el cuello de una calabaza, un zapallo, el pedúnculo de un racimo de plátanos, etc. • La forma dim. -chano aparece en temas compuestos (p.ej. samechanoenkari una persona con voz ronca o cascada).
tsantsaatagantsi vi. {atsantsaatake} ser largo/a (el brazo de un río, una quebrada). Atsantsaatake otsegoa ikamotapinitirira apa. El brazo del río, que mi papá siempre cierra, es largo. V. tsantsatagantsi, óani, chanchaatagantsi.
tsantsapankori adj.sust. larga o cubierta a dos aguas (casa); una casa con techo rectangular (en contraste a una con techo redondo), casa rectangular. V. tsántsatsi, pánkotsi, tsopirópanko, vagantetagantsi.
tsantsatagantsi vi. {otsantsatake} ser largo/a. Ogari itsamaire koki onti okanurotake, kantankicha ariotuirikatyo kara. Ogari irashi notomi onti otyomiati onake, kantankicha onti otsantsatake. La chacra de mi tío es redonda pero muy grande. En cambio, la de mi hijo es chica pero de forma rectangular (lit. pero es larga). V. tsántsatsi.
tsántsatsi inan.pos. 1{itsantsa} el largo del cuerpo (p.ej. de una persona, una serpiente, una anguila). 2{otsantsa} el largo (p.ej. de una canoa, una soga, un palo). • La forma -tsantsa aparece en temas compuestos que se refieran al largo de personas y cosas, a estelas de condensación, a cometas, a llamas grandes, etc. (p.ej. ikamatsantsatake tenía un desvanecimiento total; pankotsi tsantsapankori casa rectangular (lit. casa de techo largo). V. saatsantsagagantsi.
tsaokitagantsi vi. {itsaokitake} delirar. Imantsigavagetanake notomi ianativagetanake ¡tyarika!, aganakeri igitoku, imagakera itsaokitanake iniavagetanake. Mi hijo estaba muy enfermo con una fiebre alta y, ¡qué barbaridad!, esto afectó su cabeza, y cuando estaba durmiendo, deliraba y hablaba mucho. V. ókitsi.
tsapaitagantsi 1vt. {itsapaitakena} hacer raya en el pelo de otra persona; dejar una cicatriz por un corte en la cabeza. Okaratakena savuri nogitoku otsapaitakena. Un machete me cortó en la cabeza y me dejó una cicatriz. 2vr. {otsapaitaka} haber raya en el pelo; tener cicatriz por un corte en la cabeza. Nokishitara onti noteveitaka oga okenake otsapaitanaka. Cuando me peino, lo hago dividiendo (mi cabello), y ahí mismo hay una raya. V. tsapatagantsi, oi.
tsapatagantsi 1vt. {itsapatakero} hacer rayas en, rayar. Antari okyara iseronkanake ivito koki, oketyo itsapatakero tsimenkitoku opote irorori ipampiatanake ikaratanakerora ikigantanakerora. Cuando mi tío comenzó a hacer su canoa, primeramente hizo algunas rayas con carbón para poder seguirlas cuando la cortara y la excavara. 2vr. {otsapataka} tener rayas; hacerse la raya (en el pelo); tener rajadura (donde después puede abrirse más). Yagatavetakaro ivito ani, kantankicha otsapataka otishitaku. Yavitsaavetakaro impatyo impogini orogasanotanakera ontankasanotanakerorokari. Mi cuñado ya ha terminado su canoa, pero tiene una rajadura en el exterior. Ahora la ha tapado con brea pero cuando se seque bien, probablemente va a rajarse totalmente. V. otsapa.
tsarankatagantsi vi. {otsarankatake} estar extendido/a (p.ej. cierto tipo de hongos como tisoviro, una cushma, una estera, las alas de un ave); ser muy ancha (una cushma). Antavetakeneri pinato imanchaki icha onti ovashigakeneri, yogaguvetakaro tsarankasematake. Mi cuñada tejió una cushma para mi hermano, pero la hizo demasiado grande, y cuando se la pone, le queda muy ancha. V. otsáranka, timpatsarankagantsi.
tsarankatakotagantsi vi. {itsarankatakotake} estar vestido/a con una cushma muy ancha. Itsarankatakotake koki agakeri imanchaki panikyara isarantapakoku, aikiro aguisetake agavagetakeri igunkekiku. Mi tío está con una cushma tan ancha que casi le llega a las palmas de sus manos, y también tan larga que le llega hasta los tobillos. V. tsarankatagantsi; -ako 4.8.1.1.
tsararáa, tsararáa tsárara, tsárara onom. algarabía, ruido y gritos (p.ej. de alegría, de tristeza, de los que están emborrachándose durante una fiesta). V. tsararatagantsi.
tsararatagantsi BU vi. {itsararatake} chillar, gritar de alegría (niños que están jugando; adultos solamente cuando hay fiesta y están emborrachándose). Itsararatake ananeki ikaemavaitaigira tsararaa, tsararaa. Yogari antariniegi ario ikañoiga irirori ishinkiigara. Los niños chillan (cuando juegan) y gritan de alegría tsararaa, tsararaa. Los adultos hacen lo mismo cuando se emborrachan. • La base de este verbo es la palabra onomatopéyica tsararaa; en el AU solamente se la usa junto con el verbo magempitagantsi. Tyanirika pokaigankitsi igeku, nerotyo nokemaigapaakeri ananekiegi aiño imagempiitake tsararaa, tsararaa. (No sé) quiénes habrán venido a la casa de mi hermano, que al venirme escuché a los niños que estaban jugando, (gritando mucho y riéndose a carcajadas) tsararaa, tsararaa. V. muitagantsi.
tsárere tsárere₁ onom. aonom. sonido de trueno suave. bonom. relampaguear (p.ej. rayas rojas en los ojos, relámpagos). Ontenenkapinitaka kareti okantakera tsarere, tsarere. El relámpago ilumina de rato en rato tsarere, tsarere. V. kamárampi.
tsárere tsárere₂ onom. acción de desenrollar o desatar. Ogari notsagaro otsaasetanaka tsarere tsarere ontaikasetaka. Mi sedal se desenrolló tsarere tsarere y estaba amontonado (en el suelo).