Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

ts


tsigéntsige m. esp. de escarabajo de cáscara cenicienta brillante con rayitas y manchas negras como el jaguar y con antenas largas. ◊ Su larva se llama kempereto. No se burla del tsigentsige porque tradicionalmente se pensaba que como venganza podía convertirse en jaguar y venir a exterminar la gente; por eso se le temía mucho.
tsigéntyari V. tsigóntyari.
tsigeri
tsígeri m. frailecito (esp. de mono).
tsigéroki inan. esp. de árbol. [‣ Produce frutos parecidos a los frutos del huito; se maduran en los meses de mayo y junio; antes de madurar son muy duros pero cuando se maduran se ponen suaves y de color negro; cada fruto tiene una pepa redonda cuya superficie es parecida a la de la piña del pino.]
tsigéroshi inan. esp. de palmera bajita. [‣ Las hojas son parecidas a las hojas kapashi; se las utilizan para techar casas.]
tsigétantsi inan.pos. {itsigeta} pómulo (p.ej. de una persona, del majás).
tsigeti m. esp. de pájaro chico de color medio cenizo. [‣ Habita a orillas de los ríos; hace nidos de barro en las peñas los cuales se denominan imétare “su plato de barro”.]
tsigito m. mosquito, jején (esp. de insecto diminuto que chupa la sangre y cuyo pinchazo es muy molestoso).
tsígitsi V. tsávitsi.
tsigontareagantsi vt. {yontsigontareakeri, itsigontareakeri} despegar, arrancar (p.ej. una venda pegada a una herida, yuca quemada y pegada a la olla, un nido de comejenes pegado en un árbol); desarmar una escopeta sacando el guardamano (okonta) de su cañon (opi). Chapi noneakitiri kairo aiño inake enoku sarigeminekiku. Paita namashitanakeri inchakii nontsigontareakerira namakenerira novantyone. Ayer vi (un nido de) comejenes arriba de un cacao. Más tarde voy a llevar un palo para despegarlo y traerlo a mis patitos. V. tsigontatagantsi; -re2 4.8.2.10.
tsigontarenkagantsi vr. {yontsigontarenkaka, itsigontarenkaka} despegarse, arrancarse. Yogari yairi pairora ipisaritanake, tsikyata itsigontarenkanaka. Ario ikañotaka matsigenka yatagutira enoku, garira yairikasanoti inkoriankanake intsigontarenkanakempa. Cuando (los nidos de) las abejas yairi son viejas, ya se despegan del árbol. Así (sucede) también con una persona que sube arriba, si no se agarra bien, puede darse un resbalón y despegarse (de lo que estaba agarrando). V. tsigontatagantsi; -renk 4.8.3.11.
tsigontatagantsi vr. {yontsigontataka, itsigontataka} estar unido/a o pegado/a a. Itsigontataka kairo sarigeminekiku. Los nidos de comején están pegados a los árboles de cacao. V. tsigontareagantsi, tsigontarenkagantsi.
tsigonti
tsigonti m. esp. de pájaro carpintero pequeño con pico largo.
tsigontivocharókite inan. esp. de plantita trepadora que sube derechita a lo largo del tronco del árbol. ◊ Se comen los tubérculos crudos y son dulces. Algunos hombres los huequean, sacan el almidón del corazón, lo secan, lo pulverizan, lo combinan con las limaduras de la uña del pulgar, y mezclan esto en una bebida que les dan a sus esposas para que se queden pegaditas a ellos como la plantita tsigontivocharokite que no se separa del árbol. V. tsigonti, pochároki.
tsigóntyari tsigéntyari m. esp. de escarabajo. [‣ Es parecido al tsigentsige, pero es más pequeño; tiene tórax rojo; su larva se llama tsuro.]
tsigorioki inan. esp. de árbol muy grande. [‣ Es igual al árbol taperiba, pero sus frutos son más pequeños; son un poco ácidos y de color amarillo cuando están maduros.]
tsiguri
tsiguri m. am. esp. de chicharra. bm. térm. gen. para chicharra.
tsikáamonki m. ser invisible que, según se contaba tradicionalmente, le hacía competencia al hombre en la pesca cuando se hablaba de él. ◊ Tradicionalmente se decía que cuando se iba a pescar con barbasco, no se debía hablar de lo que se iba a hacer; por eso los padres mandaban a sus hijos guardar silencio cuando iban de pesca. Pinkonaatera, gara piniakotumatiro, maireni piatake, garira onti inkemake tsikaamonki iketyo ivatanankitsine irishiriatakeri maganiro shima gara pagumati. Si vas a pescar con barbasco, no debes hablar sobre esto, sino ir en silencio, porque de otra manera el tsikaamonki va a escuchar y va a ir primero a sacar todos los peces con su red, y tú no vas a coger ninguno. V. tsikaatagantsi, omonki; la nota en konaatagantsi.
otsikaataganira ovuroki
tsikaatagantsi vt. {itsikaatakero} cernir; convertir masa de yuca en masato mezclándolo con agua y cirniéndolo. Oatake pinato agakitira sekatsi otinkasetakera. Impo okutagitetanakera opoitanakera, otsikaatakero opakotakeri icha. Mi cuñada se fue a traer yuca y preparó masato. Luego al día siguiente cuando estaba fermentándose, lo cernió y se lo sirvió a mi hermano. V. óani.
tsikagantsi 1vt. {yatsikakeri} avt. morder. Yogari kapeshi aityo irai ontsoyampivageteratyo kara. Antari itsarotirira otsiti ontirika yagavakeri iratsikakerimera, ipugatanakarityo yatsikanakerityo irirori ikantavagetiri sei. Los colmillos de los achunis son bien afilados. Cuando los perros los ladran o los agarran para morderlos, ellos se defienden mordiéndolos y los dejan heridos. bvt. ajustar. Yatsikakena nosapatote. Los zapatos me ajustan. cvt. castañetear (los dientes). • Requiere el uso de una forma poseída de la palabra aitsi dientes. Iatutira notomi Kosokoku, ikatsinkatanake yatsikagisetanake irai ikantanake arararara arararara. Cuando mi hijo se fue al Cusco, tenía mucho frío, y los dientes le castañeteaba mucho arararara arararara. 2vr. {yatsikaka} avr. morderse. Yatsikaka notomi itseraku ikantasevageta seei, ¡ojojoo, iriraani! Mi hijo ha mordido su labio seei, y ¡qué barbaridad!, (le está saliendo) mucha sangre! bvr. tener diarrea con dolores punzantes. Yogari notomi yatsikaka okatsitanake imotiaku ¡tyarika! Ikaemavavagetake inkaara sagiteniku, yanuivagetaketyo kara ishitapinitakara. Mi hijo está con una diarrea y con dolor de barriga muy fuerte. Anoche lloraba a gritos y a cada rato iba a defecar. cvr. experimentar dificultad en separarse de la hembra después de aparearla (perros machos). Yogari otsiti ishintsakitara, onti yatsikaka ikusotantarira. (A veces) cuando los perros aparean, (el macho) tiene dificultad en separarse (de la hembra); por eso se queda firme.
tsikétyari m. esp. de carachama chiquitita con caparazón muy duro. V. kusoshitékiri.
tsíkiririri onom. flujo de sangre muy fuerte, diarrea muy líquida. Chapi omechotakotaira novisarote ¡tyarika!, oriraatanaketyo kara okantanaketyo oriraa tsikiririri oga okenake otuanake okamanake. Ayer cuando dio a luz mi nieta, ¡qué horror!, le dio una hemorragia tan fuerte tsikiririri que se desmayó cayéndose al suelo.
tsikoankagantsi vi. {itsikoankake} avi. tener pico largo y medio encorvado. Yogari meganto tera ario intsovate inkañoigakemparira tsimeripage. Irirori onti itsikoankake, ontitari timankitsi itsiko. El guacamayo no tiene un pico como el que tienen los pájaros. En cambio, su pico es muy grueso y encorvado porque tiene (otra clase de) pico. bvi. tener una parte inclinada y gastada en la parte inferior debido a la naturaleza (un cerro). Antari pairani notimaigira oyashiaku, aityo otishi otsikoankavagetityo enoku kara. Ikantaigi onti timantaigaro sopai. En tiempos pasados cuando vivíamos en la cabecera, había un cerro que era muy elevado y, (al mismo tiempo), estaba un poco inclinado y gastado en la parte inferior debido a la naturaleza. Decían que en este cerro vivían los demonios sopai. V. tsikotagantsi; -ank Apén. 1.
tsikoitagantsi vt. {itsikoitakero} sacar fruto con un palo con gancho o palo ahorquillado (p.ej. papaya). Maika nogotake iriroratyo tsikoitapinitiro novisarite notintine, nerotyo inkaara tsitekyamani noatamanakera oaaku, noneapaakeri atake yogorankagiitashivetanakaro inchakii intsikoitakeromera. Ahora ya sé que era mi nieto quien sacaba mis papayas con palo, porque cuando estaba yendo al río tempranito por la mañana, lo encontré extendiendo un palo con gancho para hacer caer una. V. tsikotagantsi, oi.
tsikomentyakitagantsi vi. {otsikomentyakitake} torcerse, deformarse. • Mayormente se usa para referirse a una hoja de metal (p.ej. la hoja de un cuchillo tan gastado que cuando se trata de cortar algo duro, se tuerce), pero también se usa para cualquier cosa plana y delgada que se tuerza por algún motivo. Mameri nogotsirote okyarira, patirosano oka nagavagetirora pairani atake otsonkatanaka, nokaravetaa kusoripage oga okenai otsikomentyakitanai. No tengo otro cuchillo nuevo más que éste que conseguí hace mucho tiempo el que está tan gastado (lit. acabado) que cuando corto cosas duras, se tuerce. V. tsikotagantsi, omenta.