Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
ë
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
w̓
y

m


maspak2the quality of overly loud speech[Yang kantidad yang bitalang durung pisan agkatunul ang nag̓alagpak tung duma ang pamamati.][ tau ang nag̓asilag, ubin dakëlëng pagkërësën purisu maspak,]tao na nagagalit, o kaya malaking pinag-uusapan kaya sumisigaw.India pag̓aspak ang subra anday kasuway mu.Do not make too much noise (in speaking), you do not have any opponents.Kaaspak yang mga aruman tang pamagkërësën.How noisy are our (incl) companions who are-discussing (things).Taung nanginëm ang pag̓intra aspak ang ya kay kurbut-kurbut nang maskin ay ra ilëm, ay nadundunan da ta dimunyu yang isip na.syngiyup-giyup2galëngginlagamusilagantpëëttadëng
mataanto-have-special-sight.Yang mulang atiya magmataan.That (near hearer) child will-gain special-sight. Mataan yang taung atiya.That (mentioned previously) person has special-sight.Sasang tau ang pangulikan ta mga tau tung tinaluk liag ianing magbawalyan, ay pag̓intara talakinëp ta sari-saring klasi ta mga tau tung tinaluk ig makali rang mabukaan yang pagtëlëng na, A certain person to whom the hidden people return, it means to-say that he/she will-become-a-shaman, because he/she enters-into-a-state in which he/she dreams of various kinds of people who (dwell) in the hidden-place, and soon his/her vision will-be-able-to-open-up.antdarapOne indiction that a person is a shaman is that he can see things which others cannot see.
matungadj, vpregnantbaw̓ay ang paranganaën da,Yang matung ang atia ya ra taa yang bulan na.That (pregnant-lady) this is her month (to give birth).Pagsiit da yang tian yang matung ang atia siguru mangana ra.That pregnant woman's abdomen hurts, probably she will give-birth son
matuud1adjtruemga balitang bëlag bukli, ubin mga kërësën u bitala ang purus tama,totooYang taung atia purus kamatuuran yang bitala na.Mas matinlu kaman ang ita mag̓intindi tung kamatuuran ang yay bitala yang Dios.syntama1saktuantbuklimali1
matuud3truebitalang matalig̓an tia,Matud yang bitala na tia bëlag bukli.Matud kaman tia ay naitaw ka.syntama1siguraduantbukli
maymayFor something which is already deteriorating to continue in that statekatulad tung binit yang kuklun, amëk, may yang duma pa pagsabunutan kung tung kabuayan da,Ag̓amaymay ra yang lasik yang lambung mu.The tear in your (sg) shirt is getting larger.Maymay yang mataw tung kamëtëk.maymay: Pariyu tung mga amëk ang gamitën law̓ii-law̓ii, kung nabuay rang gamit yang mga binit na nag̓amaymay ra. pagkarabuntuk da.synwaswasantlirungpënëngsënsën
mëdmëdto make something sharp to-become-bluntyang mga gamit ang matutuyuk-tuyuk ya ag̓imëdmëray tung asakan. Imëdmëd mu tung asakan yang tumbung tiyang gëëd mu para [matëltël] magkarëmpël, ay muya magkaralukanan yang kakay ta mga mamula, dakulung luka.Grind the tip of that (near hearer) bolo-knife of yours in-order-that it-will-become-blunt because it might happen that the feet of children might become-wounded.Imëdmëd mu tiang nganga na asan tung adili, durug tabil.
mëlmëlfor the sharp edge of an instrument to become dull.yang tarëm yang parakul, may yang gëëd anda ra indi ra dumlut aw̓ul dang pisan,Mëlmël ang pisan yang gëëd ang naa.This (near spkr) bolo is really dullMëlmël da yang isiu, indi ra masarang ang manëmëk ta matëgas ang pamangan.My tooth is already dull, it is no longer able to crush tough food.synaw̓ulpurulmarmul1antpudpud1marmul1
mëmëngfor pus to be blocked from coming outkatulad tung bësëg durug siit pag nagkiput da yang mata na yang nanak indi ra tumagas atia yay pagpasiit,Nagmëmëng da yang nanak purisu durug siit. Indi ra tumag̓as ay nagkiput da yang puyuk yang bësëg. Purisu pabuswangën.Mëmëng yang siit yang kuluu.synngënngën2danaypirmikëën2
mësmësvLAyang kamtangan na tia midiyu tung sumutun mu yang aruman mu, u isubsub tung wai para malmës, piru may asan kang nadapat tung laru midyu tung nag̓idasëk kita yang laru, patëdëkan nita anya,Nag̓imësmësaw yang aluw̓ang ang naa durug përës magsisiit yang kulu.Mamësmës mi pa yang ari mi asan tung suba, muya malmës.Asta yang mga taung mësmës dang pirmi ang pag̓alikëran.With the result that the people who are always down-on-their-luck are walked-on (by others).synsubsubdëtdëtdasëktëdëk2
mëyëngv.to-be-grouped-together
midikua person skilled in healingya ray nag̓ainabu tung mga wai tung buw̓un kung yang kinit matëdëk da pitis da yang tuw̓ud na,Mga midikuamu piru indi mi nasaranganYou are people skilled in healing and yet you weren’t able to-overcome (his sickness).
mimingtingling sensation in the lower extremitieskatulad da asan tung katumbal kung yay malakët tung sëra sëpsëp tung isi yang ian may tung sawaw yag akbik na pati yang biw̓il ta panginit tung akdës na,Nangamiming yang biw̓ilu ang nadëkëm yang katumbal.My lips tingled when I happened to chew the pepper.Yang larung naang pëypëy durug kakamiming yang mga kalima ta.As-for this sickness of pëypëy, there-is much tingling of our (incl) hands.synangkal
mintisfailyay nag̓ainabu kung kaysan tung gamit ang atiyang bungbung, ig katulad ka tung mga planu ang pagpalyadu ka,bigoMintis yang bungbung ang sinindian nira indi lumimpuk.The dynamite which they lit failed, it did ot explode.Nagmintis yang planuu.My plan failedsynpalyaduantsintruasintadu
mukmukn.insect which bores holes in thingsSasang dayapdap ang pagpuyuk tung kasangkapan yang balay, u tung kawayan ang daktal nag̓ainabu ka ang magpuyukan ka nira.bukbokMinukmuk da yang kawayan ang pinukisu ang buatënung katil.The bamboo which I cut to make an outrigger already had holes bored into it by the insect which does that.Ipakaldaw mu ra kanay yang ayung atiang pinukis mu, para indi mukmukun.Dry out for-awhile that (near hearer) wood you (sg) cut so that it won't have holes bored in it by the mukmuk insect.
muliduexamplesasang matinlung sistima yang nag̓ipaita yang magkasawang atia ang yay dapat ang matinlung pausuyan ta duma, bilang sasang mustra,Durug tinlung mulidu yang naita ta tung mamaëpët ta ang indiita ëngëd lipatan.Muliduan mu yang katatang yang tugda para usuyun da ilëm nira.synmustraantubra
mulmulk.o. fishmidiyu tung yay panlukluk tung nganga landaw ra kung ian yang sëra, pagkatapus ta pangalimugmug magmamak ang lag̓i ay maglansian,Magmulmula yang nganga mu malansi ta ian.Mulmulan mu yang nganga mu.
munaana kind of rice that grows fast and thus can be harvested before other varieties.sang klasi ta paray ang durug dasig ang malutuk yay katukaw-tukawan katulad tung paray ang naang kulit,Munaan talaga yang kulit.Anday parayung munaan.synpuknaan
munsunto act on ones’ own w/o ref to otherspagpanadili ra ilëm ang pagmunsun yang dilëm na,Yang mulang atiya munsunun nang pisan yang dilëm na. Indi ra pamakdul-pakdul tung mga putul na.As-for that (near hearer) kid, he will completely manage alone his livelihood. He will not give anything to his siblings.Indi mu puwiding munsunun yang dirilëman ta, simpri parti-partiita.You cannot hog-for-yourself our (incl) livelihood, it's always that we (incl) share-in-it.munsun: Yang putul tang atiyang dakulu, munsunun na ra ilëm yang luray ang surubliyën ta tung maëpët ta ang tanya ra ilëm pagpakinaw̓ang, indiita ra partiyan naAs-for that (near hearer) oldest brother of ours (incl) he will just take-over-for-himself what we (incl) inherit from our (incl) elder-person with he being the only one to-profit (from it), not sharing it with us (incl).synsadilisulupanadilianttënakparti1
munggumongo beanbalatong
musiyapearlyang mga bag̓ay ang atia asan ngaita tung mga kalungun katulad tung kiay, kunsa, may tung duma pa, durung mapangkëlan ta pirlas piru maal ilëm yang prisiu na,Yang musia yang kunsa yay maal ang alangën.Yang musia tung kalungun ilëm agpagliit.Tung san tawung pagsëra ta isi yang samung ang ya ray nadëkem na yang musiya, ang pagkatapus ipinakdul na tung putul na ang ya kay pirming pagsamung. Pagkatapus yang luwaana, yang minag samung ang naa, kada magsamung pirming nag̓aëkel.synpirlas
musmus1tung burak yang paray bëlag purung tawtaw yang kalway na, may asan kang putus tung këlad na yang kalway na,Musmus yang kalway yang paray ang naa, bëlag tawtaw yang duma.The panicles of this (near spkr) kind of rice-plant are-wrapped-in-a-leaf, Mapinagmusmus yang paray pag inëyëp ta salatan.The rice (in the field) will have (many) empty husks when the south wind blew on it.synsuputlayaanttawtawpuklit2male foreskinYang bitalang musmus bag̓ay ilëm ang sambitën tung mga mamulang anda pay mga isip nira, piru, belag bag̓ay ang sambitën tung mga laliing may isip da nira.The word musmus is only proper to mention itee relation to children who do not yet have any thoughts, but it's not proper to-mention (it) when you are talking about males who already have minds.
mustraexamplesasang urusuyun da ilëm para indi ra malipat ay may mulidu rang lag̓i ang pausuyan yang ubraën,May usuyun mi rang mustra tung ubraën mi.Mustran mu tung ubra yang mga ana mu.synmulidu
mabakëd1adj, vstrong, servicableMabakëd yang balay ang naang pagkaubra.This (near spkr) house strongly made.Mayën ilëm mabakëd yang tinanguni mu tung malëlbat ang ubra.It's just good that your (sg) body is strong (in doing) heavy work.synbarinubatëltëlpatulbarulfr. var. ofbalur1antmalëmëkmaluw̓ay2sasang ubrang sirbisiadu ay puru lansang ig bëlag̓an asaw-asaw,Mabakëd yang ubrang naa.Anday bakëd na tung palët yang punting naa.This (near spkr) banana-plant has no strength against the wind.synmaktëlëlët2antmatupukmaluw̓aymantinir
mabuwadanimals which quickly bear-offspring, like chickensMga ayëp ang makaling mag̓umintu, ya ra yang manu, baka, karabaw may yang duma pa ka.Makaling magdakël yang manu ta, ay yapag̓ari mabuwad ang mangiklug yang inayën ang atiya.Our (incl) chickens will quickly increase because that (near hearer) hen is fertile in-laying-eggs.Durug kabuwad ang mandakël yang mga bakang naa.These (near speaker) cows are very fecund in-making-their-offspring to-be-many (in number).synmabuulmulug̓ana1antmatalay